Przezorność i odpowiedzialność w czasie pandemii, czyli dlaczego warto czytać Hansa Jonasa

Spektrum

Odpowiedzialność jako taka jest terminem wieloznacznym, co szczególnie w dobie katastrofy klimatycznej może generować szereg problemów. Zmiana klimatu pokazuje bowiem, że takie tradycyjne dla odpowiedzialności zagadnienia jak przyczynowość, granice administracyjne, państwowe itp. tracą na swej wyrazistości. Czy można dzisiaj powiedzieć, że odpowiedzialną za dzisiejsze podnoszenie się poziomu morza na Pacyfiku jest XIX-wieczna Anglia? A jeżeli tak, to kogo możemy obwinić i jak uzyskać zadośćuczynienie? Jonas przewiedział takie pytania i sądził, że odpowiedzialność doby cywilizacji technologicznej wymaga nowej etyki. Okazuje się jednak, że formułowana przez niego „zasada odpowiedzialności” sięga do normy starej jak świat i jak się okazuje – wciąż aktualnej.

Odpowiedzialność, jak przypomina Jonas, ale też inni filozofowie, którzy przeżyli wojnę, ma owszem wymiar formalny, polityczny i moralny, ale oprócz tego jest też coś takiego jak odpowiedzialność metafizyczna. Nie trzeba być od razu filozofem, aby to zrozumieć. Przejawia się ona w specyficznym uczuciu, które dociera do nas automatycznie, niezależnie czy tego chcemy czy nie. I nawet jeżeli tego rodzaju odpowiedzialność może się wydawać nieskuteczna czy nawet ezoteryczna w naszym świecie ekspertyz czy raportów, wydaje się, że to właśnie ona leży u podstaw każdej odpowiedzialności. Co więcej sądy zaczynają ją bardziej dopuszczać do głosu, o czym może świadczyć ostatni wyrok trybunału konstytucyjnego w Niemczech odnośnie praw przyszłych pokoleń.

Odpowiedzieć swoim działaniem

Odpowiedzialność w ujęciu Jonasa ma coś wspólnego z odpowiadaniem, tylko że nie chodzi tu o ponoszenie konsekwencji swoich czynów czy zadośćuczynienie, które może wyznaczyć np. sąd. Chodzi tu raczej o sytuację, w której jako ludzie jesteśmy czasami konfrontowani z okolicznościami, które poprzez swą strukturę same niejako wzywają nas do określonego działania.

To może być, i tego przykładu Jonas używa najczęściej, płacz, nawet obcego, dziecka, bieda i nędza człowieka proszącego o pomoc czy udzielenie pierwszej pomocy, ale nie tylko. Można to nazwać zachowaniami instynktownymi, automatycznymi, ponieważ wykonujemy je często bez wcześniejszego namysłu czy kalkulacji – po prostu działamy, odpowiadamy na wyzwanie. Spektrum tego rodzaju odpowiedzialności jest jednak szersze i obejmuje także działania, które są wyprzedzone namysłem, nawet filozoficznym, ale wciąż nie jest to jedynie odpowiedzialność formalna czy po prostu kalkulacja. Dla Hansa Jonasa odpowiedzialność metafizyczna może być także wynikiem namysłu ogólniejszego niż skupienie na konkretnych przypadkach. Ktoś, kto posiada takie zdolności emocjonalne, mówi o odpowiedzialności za dzieje, za ludzkość czy nawet za ideę człowieka. Niech czytelnik nie zmartwi się tym, że takiej odpowiedzialności nikt nie weźmie na poważnie np. w sytuacjach politycznych czy prawnych. A jednak znamy z historii ludzi, swego rodzaju jednostki wybitne, które zadecydowały o przebiegu dziejów, ze względu na pewne gesty czy decyzje, do których nikt ich nie zmuszał. Po prostu sami uznali, że inaczej nie można, ale byli też w stanie przekonać innych, że jest to niezbędne. Rozważania te wydają się być ciekawe szczególnie w czasie kryzysu pandemii czy katastrofy klimatycznej, ponieważ także i tu na arenie świata można mówić o jednostkach, które wykazały się swego rodzaju odwagą, poczuciem troski, nie tylko w stosunku do konkretnych ludzi, ale do świata, w którym żyjemy.

Przybywać zanim

Zasada przezorności [3] (precautionary principle) obecna jest w systemach moralnych czy prawnych, także w polskiej konstytucji. Zaryzykuję tezę, że przysięga Hipokratesa, która nakazuje „nie szkodzić” to antecedencja współczesnej zasady przezorności. Akcentuje ona możliwość wystąpienia negatywnych konsekwencji działań i dystansuje się wobec optymistycznych założeń. W swojej etyce Hans Jonas często odwołuje się do równie starej zasady In dubio pro malo, co oznacza, że w sytuacji niepewności należy brać pod uwagę zły, a nie dobry scenariusz. Zasada przezorności ma zatem pewien „prewencyjny” charakter  wobec czegoś, co uznane jest za wartość – może to być życie ludzkie, ale też bezpieczeństwo epidemiczne, które odczuliśmy szczególnie mocno wtedy, kiedy zostaliśmy zamknięci w domach.

Zasada przezorności jest czymś na pograniczu racjonalności i emocjonalności, zakłada umiejętność wybiegania myślą do przodu, ale też kierowanie się czymś tak bezpośrednio dostępnym, jak poczucie strachu czy lęku. Podam przykład. Nieracjonalne a nie tylko niemoralne, wydawało nam się nieprzemyślane luzowanie obostrzeń w momencie, kiedy należało jednak zachować czujność, którą tu rozumiem jako prewencję. Tak rozumiana przezorność, jak wskazuje etymologia tego słowa w łacińskim oznacza wyprzedzanie działań (łac. praeventio − zapobieganie) i znaczeniowo może się też pokrywać z profilaktyką (grec. profhylaktikos − zapobiegawczy). Prewencja to rzeczownik, ale wziął się od czasownika –  praevenio, -ire, veni, ventum (prae- venio) – uprzedzać, iść przed. Innymi słowy prewencja, profilaktyka czy przezorność to umiejętność przybywania na miejsce wcześniej, co wiąże się tu nie szybkością czy mobilnością, ale raczej z wyprzedzeniem wypadków i zrobieniem wszystkiego, aby zapobiec negatywnym następstwom.

Przezorność w polskiej konstytucji

Zasada przezorności jest szeroko akceptowana i znalazła już miejsce w prawodawstwie. W artykule 74. Konstytucji Rzeczpospolitej Polski czytamy: „Władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom”. Znajduje to wyraz w prawie ochrony środowiska (art. 6 ust. 2), które stwierdza: „Kto podejmuje działalność, której negatywne oddziaływanie na środowisko nie jest jeszcze w pełni rozpoznane, jest obowiązany, kierując się przezornością, podjąć wszelkie możliwe środki zapobiegawcze”. Takie zasady są często krytykowane przez zwolenników wolności gospodarczej czy wzrostu opartego na PKB. Problem polega na tym, i jest to oparte na danych empirycznych, że niestosowanie się do zasady przezorności skutkuje często spektakularnym upadkiem. Stosowanie tej zasady nie stoi w sprzeczności z rozwojem gospodarczym, ale przemawia za rozwojem trwałym i zrównoważonym.

Etyka Hansa Jonasa komentowana była jako konserwatywna i bardzo restrykcyjna. Zależało mu bowiem na tym, aby rozwój technologiczny nie odebrał człowiekowi jako takiemu możliwości realizowania „idei człowieka”. Dla wierzącego Żyda, jakim był Jonas, jego filozofia była zapewne efektem poszukiwań nie tylko filozoficznych, ale i religijnych. Stąd np. utylitarysta Dieter Birnbacher, który odpowiedzialność uzasadniał zupełnie inaczej, ryzyko dla „idei człowieka” traktował jako przesadę czy zbytnią ingerencję w rozwój. Jednak także Birnbacher uważa zasadę przezorności za jedną z zasadniczych elementów etyki i swego rodzaju „minimum moralności”. Przykładem niech będzie dyskusja też jeszcze z XX wieku, a mianowicie klonowanie człowieka. Jonas stoi na stanowisku, że klonowanie powinno być zabronione, ponieważ m.in. podważa godność ludzką, a przede wszystkim jest działaniem ingerującym w „boskość stworzenia”, co w przyszłości mogłoby mieć konsekwencje w innych sektorach działalności człowieka [5]. Z kolei Birnbacher jest zdania, że klonowanie owszem powinno być zabronione, ale z zupełnie innych powodów. Wiąże się ono z ryzykiem, ale i niepewnością, szczególnie w zakresie społecznych aspektów. Birnbacher twierdzi: „O ile dla ryzyka czysto technicznego mamy bądź co bądź intuicyjne ogólne reguły, o tyle intuicja nasza z reguły zawodzi, jeżeli rzecz dotyczy obszaru społecznego” [6].

Jonas i Birnbacher, mimo że wywodzą się z różnych tradycji filozoficznych, zgodziliby się na pewno w jednym: „Unikanie i uśmierzanie cierpienia ma pierwszeństwo przed zwiększaniem przyjemności”, ponieważ jest to zrozumiałe i powszechnie akceptowane z uniwersalistycznego punktu widzenia [7]. W tym przypadku zaspokajane są interesy związane z potrzebą bezpieczeństwa. Wiąże się to również z kwestią zapewnienia wolności obywateli w zakresie decydowania o własnym życiu. Zapewnienie komuś szczęścia jest bowiem bardziej problematyczne niż przeciwdziałanie cierpieniu – tu w grę wchodzą preferencje, natomiast unikanie bólu jest podstawową i podzielaną potrzebą. W nawiązaniu do Poppera można dodać: „Lepiej planować metody zwalczania konkretnego zła niż ustanowienia jakiegoś idealnego dobra” [8].

Jonas operując terminem „idei człowieka” pewnie nie spotkałby się dzisiaj z wieloma zwolennikami, bo nie wiadomo, co to tak naprawdę znaczy. Ja stoję na stanowisku, że jest to sytuacja, w której jednostka może żyć spokojnie i jest pozbawiona zagrożenia, które uniemożliwia jej prowadzenie normalnego życia. Może jeszcze przed pandemią przypisalibyśmy Jonasowi zbytni konserwatyzm, ale jak się okazuje, dowiedzieliśmy się, że są pewne aspekty, które godzą w naszą godność tak mocno, że nie jesteśmy tego w stanie zrekompensować. To może być np. przymusowa izolacja, szczególnie w przypadku dzieci i osób starszych. Oburzenie – a oburzenie ma związek z moralnością, którą wyznajemy, ale też której sobie nie musimy uświadamiać – wywoływało zachowanie osób, które kierowały się wyłącznie interesem własnym np. chęcią chodzenia bez maseczki, nie wspominając o łamaniu zasad kwarantanny. Kierowały się one owszem pewnymi wartościami, ale z perspektywy etyki liczy się tzw. test bezstronności – jakie normy zaleciłbyś, gdybyś nie wiedział, w jakiej sytuacji się znajdziesz. Okazuje się, że kiedy nawet wybierzemy opcję egoistyczną, to kierując się racjonalnością, będziemy i tak wybierali bezpieczeństwo własne i to najlepiej długofalowe, a to jest niemożliwe, jeżeli nie uwzględnimy pewnych ograniczeń świata fizycznego. Kiedy można podać prawdopodobieństwo szkód, a zarazem określić ewentualne odszkodowania i kompensacje, nie ma powodów, aby np. zamykać ludzi w domach. Jednak lekarstwa ani szczepionki długo nie było, a więc towarzyszyły naszym działaniom nie tylko ryzyko, ale i niepewność. Historia zna przypadki, kiedy zastosowanie pewnych substancji chemicznych, np. DDT, uznanych kiedyś za wybawienie od problemów, spowodowało śmierć wielu ludzi i trwałą kontaminację środowiska [9]

Okazuje się, że przezorność i odpowiedzialność pojęta jako troska są szeroko akceptowanymi nie tylko normami czy wartościami, ale też kompetencjami. W trakcie pandemii poznaliśmy wiele mądrych i odważnych osób, często byli to zwykli ludzie, którzy potrafili kierować się prewencją, ale też reagować na potrzeby innych bez względu na to, czy im ktoś kazał, czy nie. W wielu językach słowo odpowiedzialność wiąże się z określeniami jak ciężar, brzemię, zadanie, przejmowanie odpowiedzialności, co wskazuje, że nie jest to ani uczucie przyjemne, ani zawsze chciane, ale na tyle silne, że wyzwala to pewne odpowiedzi czy reakcje.

Odpowiedzialność w obliczu niepewności jest rozumiana nie jako troska o polepszenie obecnego status quo, ale w pierwszej kolejności jako zapobieganie możliwych niebezpieczeństw.

Jak się okazuje, może nas nie interesować system etyczny, którym zajmują się głównie filozofowie, ale jest też coś takiego jak poczucie odpowiedzialności, które towarzyszyło podczas pandemii wielu osobom, nawet jeżeli się nad nim nie zastanawiały. Było to być może poczucie istnienia czegoś takiego jak nasz ludzki świat, jak pewna solidarność międzyludzka, która właśnie poprzez to uczucie domagała się od nas konkretnego działania. I nawet jeżeli sądy czy administracja nie potrafiły w wielu sytuacjach przypisać odpowiedzialności prawnej, wiele osób wcale jej nie potrzebowało, aby postępować w określony sposób. Kierowali się ci ludzie także pewnym poczuciem, że inaczej nie mogą. Słabość tego uczucia w populacji pokazała jednak, że należy je wzmacniać, a do tego wzmacniać prawnie, ponieważ w sytuacji kryzysu przetrwają te jednostki, które będą mogły liczyć na wzajemne wsparcie. Moralność często sama nie potrafi się obronić i wtedy potrzeba jej prawa. Poczucie odpowiedzialności pokazuje jednak, że jest w nas coś, co daje nadzieję, że jako ludzie jesteśmy zdolni do rzeczy strasznych, ale też najlepszych na świecie – i nikt nie musi nas do tego zmuszać.

Hanna Schudy

art.ukazał sie pierwotnie w serwisie INSPRO
https://instytutsprawobywatelskich.pl/przezornosc-i-odpowiedzialnosc-w-czasie-pandemii-czyli-dlaczego-warto-czytac-hansa-jonasa/