Zmiany klimatyczne podsycają konflikty

Zmiany klimatyczne wywierają coraz bardziej zauważalny wpływ na życie społeczne wielu krajów. Dowodem może być dynamika prostestów i konfliktów w ostatnich latach.

Nie ma w tym nic nowego. Ale o ile kiedyś susze czy powodzie były rodzajem interwencji natury w ład tworzony przez człowieka, o tyle dziś interwencje człowieka w naturę zwrotnie oddziałują na społeczeństwa.

W latach 2006-2011 Syria została dotknięta najdłuższą suszą, która przyniosła największe straty plonów od czasów pierwszych cywilizacji na obszarze Żyznego Półksiężyca. Spośród 22 mln ludzi mieszkających wówczas w tym kraju, prawie pół miliona boleśnie odczuło skutki pustynnienia [1], które spowodowało masową migrację rolników, hodowców i rodzin wiejskich do miast [2]. Ten exodus pogłębił jeszcze napięcia powodowane przez napływ uchodźców z Iraku, który nastąpił po amerykańskiej inwazji w 2003 r. Przez kilka dekad baasistowski reżim w Damaszku zaniedbywał zasoby kraju, dotował uprawy pszenicy i bawełny, które wymagają znacznych ilości wody i propagował nieefektywne techniki nawadniania. Nadmierny wypas i wzrost demograficzny przyspieszyły proces. W latach 2002-2008 zasoby wodne Syrii zmniejszyły się o połowę.

Susze, rewolucje, wojny

Upadek syryjskiego systemu rolnego wynikał z nakładania się na siebie wielu czynników, wśród których były zmiany klimatyczne, złe zarządzanie zasobami naturalnymi oraz dynamika demograficzna. To „nałożenie się na siebie zmian gospodarczych, społecznych, klimatycznych i środowiskowych podkopało umowę społeczną między obywatelami a rządem, podbudowało ruchy opozycyjne i nieodwracalnie zdegradowało prawomocność władzy Asada” oceniają Francesco Femia i Caitlin Werrell z Centrum Klimatu i Bezpieczeństwa. W ich opinii powstanie Organizacji Państwo Islamskie i jej ekspansja w Syrii i Iraku są po części skutkiem suszy [3]. Przy czym susza ta nie wynikała jedynie z naturalnej zmienności klimatu. Jest to anomalia: „Zmiana systemu opadów w Syrii jest związana ze podnoszeniem się poziomu morza we wschodniej części Morza Śródziemnego, w połączeniu ze spadkiem wilgotności gleby. Tych trendów nie warunkuje żadna naturalna przyczyna, podczas gdy susza i ocieplenie potwierdzają modele reakcji na wzrost emisji gazów cieplarnianych”, uznaje przegląd Amerykańskiej Akademii Nauk [4].

Zimą 2010-2011 brak opadów i burz piaskowych we wschodnich Chinach, który skłonił rząd Wen Jiabao do użycia rakiet w nadziei na wywołanie deszczu, przyniósł reperkusje odczuwalne daleko poza granicami kraju. Zniszczenie upraw zmusiło Pekin do zakupu pszenicy na rynku międzynarodowym. Idący w ślad za tym gwałtowny wzrost światowych cen pszenicy pogłębił niezadowolenie społeczne w Egipcie (będącym największym światowym importerem pszenicy), gdzie przeciętne gospodarstwo domowe wydaje obecnie ponad 1/3 swoich dochodów na żywność. Dwukrotny wzrost ceny tony pszenicy, która ze 157 dolarów w czerwcu 2010 r. podskoczyła do 326 dolarów w lutym 2011 r., był mocno odczuwalny w tym uzależnionym od importu kraju. Cena chleba wzrosła trzykrotnie, co zwiększyło niezadowolenie społeczeństwa i niechęć wobec autorytarnego reżimu prezydenta Hosniego Mubaraka [5].

W tym samym okresie zbiory pszenicy, soi i kukurydzy na południowej półkuli zostały poważnie uszczuplone przez El Niño (oscylację południowopacyficzną), potężne zjawisko klimatyczne, które wywołało susze w Argentynie i ulewne deszcze w Australii. W artykule opublikowanym w przeglądzie Nature, Solomon Hsiang, Kyle Meng i Mark Cane dowodzą powiązania między wojnami domowymi a El Nino Southern Oscillation (ENSO), który co 3-7 lat powoduje nagromadzenie ciepłych wód wzdłuż wybrzeży Ekwadoru i Peru oraz odwrócenie pasatów wiejących nad Oceanem Spokojnym, co pociąga za sobą poważne anomalie pogodowe na całym świecie [6]. Zdaniem Hsianga i jego kolegów prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów wewnętrznych wzrasta dwukrotnie podczas występowania zjawiska ENSO. To pierwsza wskazówka, że stabilizacja współczesnych społeczeństw jest silnie powiązana z globalnym klimatem.

Co to jest natural security?

Zmiany klimatyczne stały się czynnikiem pogłębiającym zagrożenie i zmieniającym przebieg stosunków międzynarodowych. Po hard security odziedziczonym po zimnej wojnie przyszła kolej na natural security, koncepcję stworzoną przez amerykańskich wojskowych skupionych wokół Center for a New American Security. Ten ośrodek badawczy powstał w 2007 r., by przeciwstawić się sceptycyzmowi klimatycznemu neokonserwatystów i rozpoznawać nowopojawiające się globalne zagrożenia [7].

Źródła destabilizacji środowiska nie ograniczają się już do czysto wewnętrznych i naturalnych czynników, takich jak erupcje wulkanów, tsunami czy trzęsienia ziemi. Nakłada się na nie działalność człowieka, przyspieszenie cykli produkcyjnych oraz ich globalizacja.

Nowoukuta nazwa „antropocen” wyraża właśnie ten nieproporcjonalny wpływ, jaki wywierają społeczeństwa uprzemysłowione na system planetarny.

W Arktyce, której lodowce mogą ulec całkowitemu roztopieniu do końca tego stulecia, i gdzie skutki globalnego ocieplenia są dwukrotnie bardziej odczuwalne niż gdziekolwiek indziej, żądania nowego wytyczenia granic lądowych i morskich wzmagają napięcia między państwami podbiegunowymi [8]. Rosja, która już od wieków eksploatuje obszary Arktyki, jest jedynym państwem dysponującym flotą lodołamaczy o napędzie atomowym. Nowy gigantyczny model, konstruowany obecnie w stoczniach Sankt Petersburga, ma zostać ukończony w 2017 r. [9] Moskwa odnawia również swoją flotę super cichych okrętów podwodnych czwartej generacji mogących przenosić pociski z głowicami nuklearnymi. Dla strony amerykańskiej otwarcie Arktyki stanowi doskonałą okazję w relacjach handlowych z Azją, a jednocześnie sposobność, by zapewnić sobie nowe zasoby energetyczne [10].

Topnienie lodów Arktyki pociąga za sobą szereg skutków systemowych. Zmiana polarnych wirów powietrza, lodowatych prądów powietrznych wychodzących z bieguna północnego, wyjaśnia falę dotkliwych mrozów, które uderzyły w Amerykę Północną w zimie 2013-2014. „Interakcja między Arktyką i globalnym ociepleniem jest czymś nowym w strategicznej historii ludzkości, ponieważ przeobraża spotkanie między geografią a geofizyką w tym regionie w nową dziwną siłę o charakterze geofizycznym, którą nazywamy środowiskową siłą Arktyki. Działa ona na skalę świata, pociągając za sobą ogromne konsekwencje”, zauważa ekspert w dziedzinie strategii wojskowej Jean-Michel Valantin [11]. Jednak najnowszy raport Międzyrządowego Zespołu do spraw Zmian Klimatu (IPCC) zaznacza, że nie ma podstaw, by obawiać się wystąpienia konfliktów zbrojnych wokół bieguna północnego. Topnienie arktycznych lodów będzie próbą trwałości dla okołobiegunowych ponadgranicznych instytucji współpracy, takich jak Rada Arktyczna. Związki przyczynowo-skutkowe są skomplikowane, niestabilne i zmienne, a skutki globalnego ocieplenia odbijają się w większym lub mniejszym stopniu na społeczeństwach w zależności od trwałości ich systemów politycznych, gospodarczych i społecznych [12].

Dziennikarz Gwynne Dyer w książce Climate Wars opisuje świat, w którym efekt cieplarniany postępuje w coraz większym tempie, a uchodźcy wygłodzeni wskutek suszy i wypędzani ze swoich domów przez podnoszący się poziom mórz próbują zdobyć północną półkulę, podczas gdy ostatnie samowystarczalne w dziedzinie żywnościowej państwa których terytoria położone są na większych wysokościach, zmuszone są zażarcie się bronić, również przy użyciu broni nuklearnej przed coraz bardziej agresywnymi sąsiadami z południowej Europy i wybrzeży Morza Śródziemnego przekształconych w pustynie [13].

Czy uratuje nas geoinżynieria?

W reakcji na zjawisko, które niektórzy naukowcy określają jako „decydujące załamanie klimatyczne spowodowane przez człowieka” (anthropogenic climate disruption), geoinżynieria – interwencja mająca przeciwdziałać ociepleniu naszej planety – próbuje przejąć kontrolę nad klimatem [14]. Polega to na zastosowaniu szeregu technik, które mają umożliwić wychwycenie nadmiaru dwutlenku węgla z atmosfery (carbon dioxyde removal) i uregulowaniu promieniowania słonecznego (solar radiation management), choćby i za cenę głębokiej destabilizacji społeczeństw i ekosystemów. Na przykład rozpylanie siarki ma na celu stworzenie w atmosferze wystarczająco grubej jej warstwy, by rozpraszała promieniowanie słoneczne i przez to przyczyniała się do ochłodzenia planety. Jednakże obserwacja erupcji wulkanów doprowadziła klimatologów do wniosku, że o ile cząstki siarki przyczyniają się do ochłodzenia atmosfery, o tyle powodują także lokalne susze i mogą również pociągnąć za sobą ograniczenie produkcji paneli słonecznych, przyczynić się do zniszczenia warstwy ozonowej i naruszyć globalny cykl hydrologiczny. „Poza tym bez umów międzynarodowych określających, jak i w jakich proporcjach stosować geoinżynierię, techniki kontrolowania promieniowania słonecznego pociągają za sobą ryzyko geopolityczne. Jako że koszty tej technologii wynoszą dziesiątki miliardów dolarów rocznie, mogłaby być wykorzystywana przez aktorów niepaństwowych lub małe państwa działające na własny rachunek, rodząc w ten sposób globalne lub regionalne konflikty”, ostrzegał ostatni raport (IPCC) [15].

Jak podkreśla psychosocjolog Harald Welzer, zmiany klimatyczne nie tylko dostarczają nowych powodów do krwawych konfliktów, ale przyczyniają się również do powstania nowych form wojny. Skrajna przemoc tych konfliktów wykracza poza kadr wyznaczany przez klasyczne teorie i „otwiera pola działania, dla których brak punktów odniesienia w doświadczeniach poukładanego świata półkuli północnej, bardzo spokojnej po II wojnie światowej [16]. Asymetryczne walki między ludnością a watażkami na usługach wielkich prywatnych grup stają się częścią rynku przemocy, napędzanego przez ocieplenie klimatu.

Trwający od 1987 r. chaos w sudańskim Darfurze jest doskonałą ilustracją tej autodestrukcyjnej dynamiki, nasilanej dodatkowo przez osłabienie struktur państwa. Degradacja gleb na północy Nigerii zakłóciła rolniczy i pasterski tryb życia i przyczyniła się do zmian tras migracyjnych. Opuszczone zostały setki wiosek, a przemieszczenia ludności zdestabilizowały region, przygotowując grunt dla islamistycznego ruchu Boko Haram.

Złożone ryzyko i klimatyczne prześladowania

Ostatni raport IPCC wprowadza pojęcie „złożonego ryzyka” (compound risk), które bierze pod uwagę wpływ różnych czynników w danym środowisku geograficznym: „Ponieważ średnia temperatura na ziemi najprawdopodobniej wzrośnie do 2050 r. o 2-4C w porównaniu do średniej z 2000 r., istnieje prawdopodobieństwo znacznych modyfikacji schematów przemocy międzyludzkiej, konfliktów grupowych i społecznej destabilizacji w przyszłości” [17].

Badacz Marshall B. Burke z uniwersytetu Berkeley Kaliforni oraz współautorzy jego książki przewidują wzrost konfliktów zbrojnych o 54% do 2030 r. Ich praca jest pierwszą próbą oszacowania możliwego wpływu zmian klimatycznych na konflikty w Afryce Subsaharyjskiej. Wykazuje ona związki między wojną domową a wzrostem temperatur i zmniejszeniem ilości opadów bazując na przewidywaniach IPCC odnośnie średniej emisji gazów cieplarnianych w latach 2020-2039 [18].

Napływ uchodźców do bram tej wysepki dobrobytu, jaką jest Europa, będzie najprawdopodobniej trwać, a nawet nasilać się przez cały XXI w. Politolog François Gemenne ocenia, że „na świecie jest obecnie co najmniej tyle osób przesiedlonych ze względu na degradację środowiska, ile uchodźców przesiedlonych z powodu wojen i przemocy” [19]. Migranci uciekają przed wojnami, które toczą się daleko od granic świata zachodniego. A Zachód, mimo swej odpowiedzialności za globalne ocieplenie, nie kwapi się z uznaniem ich statusu: „Odrzucanie terminu uchodźcy klimatyczni jest w istocie odrzuceniem faktu, że zmiany klimatyczne są formą prześladowania wobec najbardziej bezbronnych osób”. Padają one ofiarą procesu transformacji ziemi, na który nie mają najmniejszego wpływu.

Agnès Sinaï – dziennikarka.
tłum. Ewa Cylwik
http://www.monde-diplomatique.pl

[1] „Syria: Drought driving farmers to the cities”, IRIN News, 2 września 2009, www.irinnews.org.

[2] Gary Nabhan, „Drought drives Middle Eastern pepper farmers out of business, threatens prized heirloom chilies”, Grist.org, 16 stycznia 2010.

[3] „The Arab Spring and climate change”, The Center for Climate and Security, Waszyngton DC, luty 2013.

[4] Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (PNAS), t. 112, nr 11, Waszyngton DC, 17 marca 2015.

[5] Patrz Troy Sternberg, „Chinese drought, bread and the Arab Spring”, Applied Geography, t. 34, Amsterdam, maj 2012; Krista Mahr, „Bread is life: food and protest in Egypt”, Time, Nowy Jork, 31 stycznia 2011.

[6] Solomon M. Hsiang, Kyle C. Meng i Mark A. Cane, „Civil conflicts are associated with the global climate”, Nature, nr 476 (7361), Londyn, 25 sierpnia 2011.

[7] Por. Jean-Michel Valantin, Guerre et nature. L’Amérique se prépare a la guerre du climat, Editions Prisma, Gennevilliers 2013.

[8] Czyt. Gilles Lapouge, „Fascination pour les pôles", Le Monde diplomatique, grudzień 2010.

[9] „Russia lays down world’s largest icebreaker”, Russia Today, 5 listopada 2013, www.rt.com.

[10] „National strategy for the Arctic region”, Biały Dom, Waszyngton DC, 10 maja 2013, www.whitehouse.gov.

[11] Jean-Michel Valantin, „The warming Arctic, a hyper strategic analysis”, The Red (Team) Analysis Society, 20 stycznia 2014.

[12] Intergovernmental Panel on Climate Change, Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability, Cambridge University Press, Cambridge, Nowy Jork 2014.

[13] Gwynne Dyer, Climate Wars: The Fight for Survival as the World Overheats, Oneworld Publications, Londyn, 2010.

[14] Patrz Clive Hamilton, Les Apprentis Sorciers du climat. Raisons et déraisons de la géo-ingénierie, Seuil, Paryż 2013.

[15] Intergovernmental Panel on Climate Change, Climate Change 2014, op. cit.

[16] Harald Welzer, Les Guerres du climat. Comment on tue au XXIe siècle, Gallimard, Paryż 2009.

[17] Intergovernmental Panel on Climate Change, Climate Change 2014, op. cit.

[18] Marshall B. Burke, Edward Miguel, Shanker Satyanath, John A. Dykema i David B. Lobell, „Warming increases the risk of civil war in Africa”, PNAS, 8 grudnia 2009.

[19] Patrz Naomi Klein, Susan George i Desmond Tutu, Stop crime climatique. L’appel de la société civile pour sortir de l’âge des fossiles, książka ukaże się 27 sierpnia 2015 nakładem wydawnictwa Seuil, seria «Anthropocène».

Agnès Sinaï  
http://www.monde-diplomatique.pl