Energiewende – Think European!

Fundacja Heinricha Boella zorganizowała w dniach 9 i 10 kwietnia 2013 r. w Berlinie konferencję poświęconą europejskiemu wymiarowi niemieckiej transformacji energetycznej, czyli Energiewende.

Jednym z kluczowych zagadnień były relacje z krajami sasiednimi, dlatego z perspektywy polskich organizacji ekologicznych najbardziej interesujące będą właśnie aspekty dotyczące relacji z Polską, jak i te argumenty, które są w stanie wzbogacić polską debatę nt. OZE. Dlatego postarałem się zebrać przedstawione podczas konferencji tezy w formie Q & A.

Czym jest Energiewende?

Istotą Energiewende nie jest odejście od energii atomowej, ale zakończenie uzależnienia od wszystkich paliw kopalnych (w tym od uranu) poprzez transformację całego sektora energetycznego i oparcie go na odnawialnych źródłach energii. Efektem będzie zapewnienie całkowitego bezpieczeństwa energetycznego ze względu na oparcie energetyki na odnawialnych źródłach i uniezależnienie się od importu paliw kopalnych.

Jak doszło do Energiewende? Jakie ustawy budują Energiewende?

Energiewende wcale nie rozpoczęła się w 2011 r. wraz z katastrofą w Fukushimie, lecz trwa w najlepsze od 2000 roku, gdy uchwalono ustawę o pierwszeństwie odnawialnych źródeł energii (EEG). Tymczasem rozwiązania ustawowe w zakresie OZE przyjęte zostały już na początku lat 90. Jednocześnie projekt pierwszej ustawy z 1990 r. nie stanowił propozycji rządowej, lecz został wniesiony jako projekt deputowanych z frakcji CDU/CSU, co pokazuje również oddolny charakter Energiewende.
Oprócz EEG podstawę Energiewende stanowi szereg regulacji dotyczących kogeneracyjnego wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, następnie handlu emisjami, a także rozbudowy i dostosowywania sieci przesyłowych do nowego systemu elektroenergetycznego.
O szczególnym, ponadpolitycznym charakterze Energiewende, świadczy fakt, iż ta polityka energetyczna prowadzona jest przez kolejne Rządy Federalne (a w przypadku jednego doszło nawet w pewnym momencie do przedłużenia funkcjonowania reaktorów jądrowych, co zostało akurat po Fukushimie cofnięte do stanu poprzednich ustaleń).

Co robić z nadmiarem prądu z OZE?

Udział odnawialnych źródeł energii wynosi obecnie 24%. Jednocześnie już teraz pojawiają się nadwyżki mocy wielkości 3 GW, które są marnotrawione. Wynika to z wciąż trwającej transformacji systemu elektroenergetycznego oraz konieczności podjęcia decyzji o kierunku rozwoju całego systemu.
Ewentualne nadmiary energii elektrycznej z OZE mogły być gromadzone, lecz nie powinno następować to wszelkimi sposobami. Najbardziej korzystną sytuacją jest handel prądem, a nie jego gromadzenie, ale do tego potrzebny jest rozwój sieci. Może to również oznaczać eksportowanie tych nadwyżek prądu, które w przypadku alternatywy w postaci ich zmarnotrawienia nie byłyby drogie.

Francja a Energiewende

Francja zaczęła brać udział w Energiewende wraz z otwarciem rynku energii elektrycznej i połączeniem go z niemieckim – w efekcie Francja przekształciła się w importera netto energii elektrycznej, gdyż stało się to bardzo korzystne.
Spora część mocy wytwórczych została wybudowana w Niemczech przy silnym wsparciu publicznych środków, a przez to już teraz pojawiają się nadwyżki energii elektrycznej, które mogą być tanio eksportowane do Francji.
Połączenie Energiewende z otwarciem rynku energii elektrycznej doprowadziło do braku środków na reinwestycje w moce wytwórcze, gdyż operatorzy dążąc do jak najniższych cen sprzedawanej energii elektrycznej nie inwestują w nowe moce wytwórcze. Jedynym sposobem na odnowienie mocy wytwórczych oraz zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego wydają się obecnie systemy wsparcia odnawialnych źródeł. Stanowią one bowiem bardzo wyraźną zachętę do odnawiania mocy wytwórczych, gdyż dopiero inwestycja w nowe moce powoduje udzielenie wsparcia.
Polska, Francja i Niemcy – nie czekając na Unię Europejską – powinny podjąć działania, które skoordynują rozwój rynków energetycznych. Obecne doświadczenia wspólnego rynku energii elektrycznej Francji, Niemiec i krajów Beneluksu pokazują, iż wolny rynek działa przeciwko reinwestycjom w nowe moce wytwórcze, a przez to i bezpieczeństwo energetyczne musi być wciąż monitorowane jako zadanie państwa.

Negatywna cena prąd z OZE 25.12.2012

W pierwszy dzień świąt na niemieckim rynku spot’owym doszło w pewnym momencie do sytuacji, w której cena energii elektrycznej osiągnęła wartość minus 221,9 Euro/MWh. Oznaczało to, iż do każdej odebranej MWh sprzedawcy energii dopłacali nieco ponad 220 Euro za jej odebranie.
Nie była to jednak normalna sytuacja, gdyż przy bardzo dużej wówczas produkcji energii elektrycznej z OZE, nie zostały odpowiednio szybko wygaszone konwencjonalne elektrownie, co doprowadziło do znaczącej nadprodukcji dostępnej energii elektrycznej.
Rynek musi się jeszcze nauczyć jak funkcjonować z dużą ilością dostępnej energii elektrycznej OZE i np. bardzo niskim zużyciem energii - tak jak właśnie w pierwszym dniu świąt. O ile nie należy oczekiwać ukształtowania się negatywnych cen prądu jako stałego trendu, o tyle bardzo wyraźnie przykład ten pokazuje, iż niskokosztowe OZE prowadzą do dużych spadków cen energii elektrycznej na rynku hurtowym.

Jaki jest optymalny kształt energy mix?

Przede wszystkim energy mix nie powinien być sterowany z Brukseli. Miks energetyczny powinien być tworzony, rozwijany w sposób zdecentralizowany – tak samo i decyzje o nim powinny być podejmowane lokalnie. Prowadzi to do redukacji kosztów, gdy nie tylko zapewniona jest partycypacja społeczna, ale również gdy uwzględniane są warunki fizykalno-geograficzne.
Minusem dla rozwoju tych samych technologii OZE mogą być właśnie lokalne uwarunkowania. Zupełnie inaczej kształtują się lokalne warunki w przypadku południowej Hiszpanii, a zupełnie inaczej w przypadku Skandynawii. Krajowe systemy wsparcia powinny również i tę okoliczność uwzględniać.

W jaki sposób i w państwach Środkowej Europy może dojść do Energiewende?

Centralne wytwarzanie energii jest postrzegane jako zadanie państwa. Tymczasem powinno ono następować „od dołu”, zarówno jak najbliżej obywateli, jak i przez samych obywateli. Im szybciej dojdzie do przeobrażenia struktury wytwarzania energii, tym płynniej będą przebiegały zmiany.

Dlaczego wzrosły ceny energii elektrycznej w Niemczech? Jak OZE wpływają na cenę prądu?

Ostatnie wzrosty cen prądu w Niemczech wynikają zdaniem panelistów przede wszystkim ze znaczącego wzrostu cen paliw kopalnych.
Obecnie najwięcej energii elektrycznej produkowanej jest z węgla, co ma stanowić jednak wyłącznie przejściową sytuację, gdyż im więcej odnawialnych źródeł będzie przyłączonych do sieci, to tym więcej nieelastycznych elektrownii węglowych będzie odłączanych od sieci.
Mianowicie, obecnie dochodzi do tzw. zjawiska „merit order”. O tym czy prąd z danej technologii znajduje odbiorców wynika w pierwszej kolejności z dostępności prądu o najniższym krańcowym koszcie w stosunku do chwilowego zapotrzebowania. Ze względu na to, iż technologie OZE mają charakter niskokosztowy, niższy od tych z paliw kopalnych, to właśnie prąd w nich wytworzony znajduje w pierwszej kolejności nabywców na rynku hurtowym. Dopiero wraz z niedostatkiem energii elektrycznej z OZE, kolejne źródła prądu z paliw kopalnych znajdują nabywców.
Zjawisko „merit order” ukazuje, w jaki sposób znacznie droższe technologie wytwarzania energii elektrycznej z paliw kopalnych są „wypychane” z rynku. Zgodnie z prezentowanymi opiniami, 100% energii elektrycznej z OZE zostanie osiągnięte w Niemczech tak szybko jak tylko będzie to możliwe, a wszystkie inne nośniki energii są znacznie droższe.

W jaki sposób zapewnić dojście do niskoemisyjnej gospodarki przy obecnym stanie ETS’u?

Możliwe jest zastosowanie różnego rodzaju środków krajowych. W Zjednoczonym Królestwie wprowadzona została cena minimalna na emitowaną tonę CO2. Z kolei w Holandii wprowadzony został specjalny podatek od węgla. Stosowna debata ma dopiero zostać przeprowadzona w Niemczech.

Podsumowanie, czyli docelowy stan debaty publicznej w Polsce

Okolicznością, która dla przedstawiciela polskiego środowiska organizacji ekologicznych była najbardziej obrazowa, jest brak zasadniczych różnic pomiędzy konferencją ekspercką, aktualną debatą publiczną i tematami istotnymi społecznie poruszanymi w mediach.
Mianowicie, konferencji na temat odnawialnych źródeł energii, o takiej dynamice i wysokim poziomie dyskusji, przy szerokim spektrum opinii, często krytycznych i bardzo krytycznych, nie miałem okazji doświadczyć, lecz ta żywość debaty publicznej wydaje się do osiągnięcia.
Równolegle z konferencją toczyła się ogólnoniemiecka debata na temat docelowej lokalizacji wiecznego składowiska odpadów radioaktywnych. Jeżeli zatem miałem okazję coś zauważyć, to fakt, iż nawet w telewizji śniadaniowej energetyka była w stanie wypchnąć nie tylko politykę, ale również problematykę lifestyle’ową - bardzo wyraźnie widać, iż konieczne jest uzyskanie zaangażowania całego społeczeństwa w Polsce.
Dopiero gdy nawet producenci telewizji śniadaniowej włączą tematy energetyczne w poczet tematów właściwych dla rozpoczynania dnia od nich, to osiągniemy odpowiedni poziom zaangażowania społecznego dla fascynującej dyskusji nt. kształtu i kierunku polskiej energetyki, w którą zaangażowane będzie całe społeczeństwo.  

Robert Rybski, prawnik w Fundacji ClientEarth Poland, przedstawiciel Koalicji Klimatycznej podczas konferencji „Energiewende – Think European!”