Wiedza o florze roślin naczyniowych "Zielonej Wstęgi" daleka jest od kompletności. Opublikowano wprawdzie wiele prac dotyczących flory i roślinności różnych fragmentów badanego terenu (Libbert 1931, 1932 1938, Strauss 1936, Wodziczko et all. 1948, Czubiński 1950, 1961, Celiński, Filipek 1958, Filipek 1962, 1974a, 1974b, Ciaciura 1988, Chmiel, Jackowiak 1991, Jackowiak, Żukowski 1991, Agapow 1992, Zając et all. 1992, 1993, Król et all. 1993, Borysiak 1994, Ilnicki 1995). Starsze z tych publikacji opisują jednak w większości nieistniejące już stanowiska roślin. Część nowszych prac to zestawienia starszych, nieaktualnych danych florystycznych. Nieliczne publikacje oparte na współczesnych badaniach terenowych dotyczą tylko wybranych obiektów, stanowiących ułamek procenta powierzchni całej "Zielonej Wstęgi". Również w trakcie realizacji projektu nie prowadzono pełnych studiów florystycznych. Dane zebrane w toku jego realizacji upoważniają jednak do próby scharakteryzowania wybranych aspektów flory badanego obszaru. Poniżej przedstawiono zebraną wiedzę o występowaniu na nim gatunków cennych z punktu widzenia ochrony przyrody. Informacje dotyczące dynamiki flory (w tym zjawiska ginięcia gatunków), zmian we florze, jakie zaszły w ciągu ostatniego wieku, a także gatunków ekspansywnych, są przedmiotem rozważań Pawlaczyka i Jermaczka w rozdziale 00 niniejszej książki.

Cel prac, jakim było dostarczenie takich danych przyrodniczych, które umożliwią sformułowanie strategicznej koncepcji ochrony przyrody, sprawił że skupiono się na analizie zjawiska obecności na badanym terenie gatunków z dwóch przeciwstawnych grup dynamicznych: gatunków ginących (w skali kraju lub dużych regionów) oraz gatunków ekspansywnych, zagrażających tożsamości flory lokalnej.

We wstępnym etapie prac przeanalizowano dostępną literaturę dotyczącą flory obszaru. Podawane w niej stanowiska rzadszych gatunków starano się w toku realizacji projektu zweryfikować w terenie. Zawsze jeżeli nie udawało się potwierdzić stanowiska, rozważano czy jest jeszcze szansa, że gatunek uda się w przyszłości odnaleźć, to znaczy czy zachował się jego biotop. Oprócz tego, w ramach wykonywania w latach 1993-1995 wstępnej inwentaryzacji przyrodniczej obszaru, postępując zgodnie z przyjętą metodyką, poszukiwano na całym terenie objętym projektem stanowisk gatunków podlegających w Polsce ochronie, gatunków ujętych na polskiej "czerwonej liście" oraz innych gatunków uznanych za rzadkie i zagrożone wyginięciem w regionie. Na terenie obecnego parku krajobrazowego "Ujście Warty", w dolinach Odry i Nysy Łużyckiej oraz na terenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego "Jezioro Wielkie k. Witnicy" inwentaryzacja ta była w latach 1994-1995 dodatkowo uszczegółowiona (Jermaczek i Pawlaczyk 1994, Jermaczek i Pawlaczyk 1996a, 1996b, Jermaczek et all. 1995), co zaowocowało większą liczbą odnalezionych stanowisk. W pracach inwentaryzacyjnych udział brali: T. Czwałga, R. Gramsz, B. Jackowiak, D. Jermaczek, A. Jermaczek, R. Stańko.

W wybranych obiektach, w związku z przygotowywaniem dokumentacji uzasadniającej objęcie ich ochroną, wykonano szczegółowe badania fizjograficzne, których elementem było rozpoznanie florystyczne. Opracowano w ten sposób florę dolin Pliszki i Ilanki (Jermaczek et all. 1994, Wołejko et all. 1994, Wołejko, Stańko 1995, 1998), projektowanego rezerwatu "Wrzosiec k. Piasecznej" (Narkiewicz 1995), projektowanego rezerwatu "Posada" (Jermaczek, Jermaczek 1997) i obszaru chronionego Lubuskiego Klubu Przyrodników "Owczary" (Kujawa-Pawlaczyk 1996).

Na wiedzę o florze złożyły się także rozproszone obserwacje poczynione podczas penetracji terenu w związku z realizacją rozmaitych zadań w ramach projektu. Zróżnicowanie stopnia szczegółowości poznania flory poszczególnych fragmentów badanego obszaru, osiągniete w wyniku przedstawionych wyżej prac, przedstawia Ryc. 1.

Zebrany materiał nie umożliwia oczywiście pełnej charakterystyki flory rozpatrywanego terenu, dostarcza jednak danych o występowaniu gatunków szczególnie ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody. Informacja ta ma charakter podsumowania aktualnej wiedzy o rozmieszczeniu tych roślin i nie może być uważana za pełną charakterystykę ich rozmieszczenia. Łatwo zauważyć, że większość znanych stanowisk cennych gatunków skupia się na kilku obszarach szczegółowo przebadanych pod względem florystycznym. Z drugiej strony pamiętać trzeba, że takim szczegółowym badaniom poddane były właśnie obszary podejrzewane o to, że mogą okazać się miejscami występowania rzadkich roślin.

Niekompletność listy stanowisk wielu gatunków jest wyraźnie widoczna. Z pewnością nie udokumentowano wszystkich stanowisk gatunków względnie pospolitych (bagno, modrzewnica, pospolitsze storczyki), gatunków z natury niewielkich i łatwych do przeoczenia (leńce, nasięźrzał, podejźrzon, rosiczki, pływacze), gatunków rozproszonych w rozległych biotopach (widłaki) bądź gatunków trudnych do rozpoznania przez amatorów (niektóre turzyce, przywrotniki, róże i jeżyny).

Na rozpatrywanym obszarze znajdują się liczne stanowiska roślin, ważne z punktu widzenia ochrony przyrody. Są to przede wszystkim stanowiska taksonów zaliczanych do ginących w Polsce, albo w odpowiednich jej regionach geograficznych. Zachowanie tych stanowisk ma ważne znaczenie dla zachowania pełni różnorodności flor lokalnych. Gatunki roślin cenne z punktu widzenia ochrony przyrody, występujące na obszarze "Zielonej Wstęgi", reprezentują przede wszystkim następujące grupy geograficzne i ekologiczne:

W Tab. 1 zestawiono wykaz gatunków roślin naczyniowych z Polskiej Czerwonej Listy (Zarzycki, Szeląg 1992), oraz z listy ginących i zagrożonych roślin naczyniowych Pomorza Zachodniego i Wielkopolski (Żukowski, Jackowiak 1995), których stanowiska znane są na rozpatrywanym obszarze. Wykorzystanie w tym miejscu "czerwonej listy" Wielkopolski wynika z faktu, że jej autorzy (Żukowski, Jackowiak 1995) region ten pojmują bardzo szeroko, włączając do niego również Ziemię Lubuską i Dolny Śląsk aż po Przedgórze Sudetów. Z wyjątkiem krótkiego odcinka w gminach Zgorzelec i Bogatynia cały obszar "Zielonej Wstęgi" leży więc bądź w granicach tak rozumianej Wielkopolski, bądź Pomorza Zachodniego. Analogiczna "czerwona lista roślin" dla Śląska nie jest niestety opracowana.

Lista gatunków jest uporządkowana w alfabetycznej kolejności nazw łacińskich. Jeżeli przy informacjach o stanowiskach gatunku nie podano cytatu, oznacza to że informacja o jego występowaniu (ewentualnie potwierdzenie znanego dawniej stanowiska) jest wynikiem prac terenowych prowadzonych w związku z niniejszym projektem. W zestawieniu ujęto stanowiska współcześnie potwierdzone oraz stanowiska historyczne, jeżeli wciąż jeszcze jest szansa występowania gatunku w miejscu, skąd był niegdyś podawany. Pominięto tu stanowiska, które z cała pewnością już nie istnieją.

Stanowiska gatunków ważnych z punktu widzenia ochrony przyrody na badanym obszarze koncentrują się w kilkunastu obiektach o zróżnicowanym charakterze ekologicznym:

1. Miejsca koncentracji flory kserotermicznej występują w dolinie Odry i Warty, w północnej części rozpatrywanego obszaru. Grupujące te gatunki płaty muraw albo kompleksy przestrzenne muraw, ciepłolubnych okrajków i ciepłolubnych zarośli mają najczęściej charakter wyspowy i są związane ze szczególnymi położeniami terenowymi - skarpami o ekspozycji na S, SW i W. Do najważniejszych obiektów należą:

Dla ochrony flory kserotermicznej konieczna jest ochrona jako rezerwatów lub użytków ekologicznych wszystkich zachowanych płatów muraw, a nie tylko najlepiej zachowanych obiektów. Tylko taka strategia ochrony umożliwi funkcjonowanie nad Dolną Odrą metapopulacji odpowiednich gatunków ciepłolubnych, a nie tylko ich izolowanych i mało licznych populacji. Dla zachowania płatów muraw, a więc i dla zachowania populacji gatunków flory kserotermicznej, niezbędna jest tak zwana ochrona aktywna, polegająca na umiarkowanym wypasie oraz usuwaniu zarastających murawy krzewów (zobacz rozdział 00).

2. Miejsca koncentracji flory wysokotorfowiskowej to w większości drobne obiekty rozproszone na całym rozpatrywanym obszarze, w szczególności w krajobrazach roślinnych z dominacją oligotroficznych i mezotroficznych lasów. Gromadzą one populacje gatunków, które są jeszcze stosunkowo pospolite, jednak ze względu na osuszanie lub eutrofizację ich biotopów gwałtownie tracą swe stanowiska w Zachodniej Polsce. Należą do nich np. bagno (Ledum palustre), borówka bagienna (Vaccinium uliginosum), modrzewnica (Andromeda polifolia), rosiczka okragłolistna (Drosera rotundifolia), bagnica torfowa (Scheuchzeria palustris), przygiełka biała (Rhynchospora alba). Szczególną cechą torfowisk w rozpatrywanym obszarze jest występowanie populacji gatunków o zachodnim typie zasięgu, jak np. rosiczka długolistna (Drosera anglica), rosiczka pośrednia (Drosera intermedia) i wrzosiec bagienny (Erica tetralix). Obszarem szczególnie licznego występowania torfowisk wysokich są: Bory Dolnośląskie, bogate w gatunki atlantyckie. Znamienne jest tu obfite i częste występowanie Erica tetralix. Liczne torfowiska mszarne występują też w lasach na północ od Witnicy oraz w rejonie Puszczy Rzepińskiej. Do najbardziej interesujących obiektów należą:

Wszystkie miejsca występowania gatunków wysokotorfowiskowych, nawet tych jeszcze względnie pospolitych, zasługują na zachowanie i objęcie ochroną, przynajmniej jako użytki ekologiczne. Obok znaczenia tych gatunków dla zachowania różnorodności florystycznej, pamiętać trzeba, że wskazują one płaty torfowisk wysokich, które są ekosystemami ginącymi w skali kraju.

3. Miejsca koncentracji flory wód i flory efemerofitów aluwialnych to przede wszystkim doliny rzeczne. Mimo znacznego stopnia przekształcenia przez człowieka zarówno dolin, jak i reżimów hydrologicznych samych rzek, do dziś zachowały się w nich pozostałości siedlisk odpowiednich dla tej grupy gatunków. Szczególnie interesujące florystycznie są starorzecza, związane przede wszystkim z dolinami wielkich rzek - Warty i Odry. Specyficzna grupa gatunków efemerycznych, pierwotnie związana np. z takimi elementami koryt rzecznych jak odsypy i namuliska, dziś na skutek regulacji rzek, częściej spotykana jest w płytkich jeziorach, albo wręcz na siedliskach wtórnych, np. w stawach.

Do najbardziej interesujących obiektów należą:

Zaskakujące jest występowanie rzadkich gatunków wód i aluwiów także poza dolinami rzecznymi, na śródlesnych torfowiskach Puszczy Piaskowej. Odnotowano tam stanowiska cibory brunatnej (Cyperus fuscus) i salwinii pływającej (Salvinia natans).

4. Miejsca koncentracji flory łęgów to przede wszystkim doliny rzeczne. Łęgi wierzbowe i topolowe w dolinach Odry i Warty zostały jednak niemal zupełnie wyniszczone. Niektóre z gatunków drzew budujących drzewostan lasów tego typu (np. topola biała Populus alba, topola czarna Populus nigra) należą wręcz do osobliwości florystycznych na badanym obszarze. Nieco więcej jest łęgów z drzewostanem dębowym a najwięcej - łęgów olszowych w dolinkach mniejszych rzek. Chociaż flora lasów łęgowych nie zawiera w swym składzie zbyt wielu unikatowych gatunków, na odnotowanie zasługuje:

5. Miejsca koncentracji flory łąk, młak i źródlisk to przede wszystkim doliny mniejszych rzek, np. Pliszki, Ilanki, Myśli, Świergotki, Rzeczycy, a także niektóre odcinki doliny Nysy Łużyckiej. Niektóre fragmenty tych dolin zachowały się w stanie mało zniekształconym przez człowieka. Na wymienienie zasługują tu:

6. Miejsca koncentracji flory leśnej są na rozpatrywanym obszarze mniej liczne, niż można by się tego spodziewać na podstawie zasięgu lasów. Bardzo znaczny stopień przekształcenia przez człowieka fitocenoz leśnych sprawił, że na dużych obszarach zrąb runa lasów stanowią nie gatunki leśne, a porębowe, łąkowe lub nawet ruderalne.

Miejscami koncentracji flory typowej dla lasów liściastych są przede wszystkim:

Znacznie bardziej rozproszone są zasoby florystyczne roślin typowych dla borów sosnowych. Gospodarka leśna na siedliskach oligotroficznych nie wiąże się ze zniekształceniami składu gatunkowego drzewostanów i nie powoduje tak daleko idącej degeneracji fitocenoz. Gatunki borowe, jak np. widłaki: goździsty (Lycopodium clavatum), spłaszczony (Lycopodium complanatum) i jałowcowaty (Lycopodium annotinum), znajdują w rezultacie odpowiadające im siedliska także w sztucznych drzewostanach sosnowych. Ich stanowiska rozproszone są w dużych kompleksach leśnych rozpatrywanego obszaru, w tym przede wszystkim w Puszczy Rzepińskiej i w Borach Dolnośląskich.