Wersja PDF (do druku)

Gleby

Cezary Kabała
Tadeusz Chodak

Stosunkowo wysokie walory żyznych wrocławskich gleb pozostają w konflikcie z presją do dalszej urbanizacji miasta i wykorzystaniem pod zabudowę kolejnych wolnych terenów. Z drugiej strony przeszkodą we właściwym wykorzystaniu gleb, szczególnie do celów rolniczych i ogrodniczych, jest degradacja chemiczna, nieodłącznie towarzysząca intensywnym procesom urbanizacyjnym. Wysokie zanieczyszczenie gleb niektórych ogrodów działkowych stawia nawet pod znakiem zapytania sens dalszego podtrzymywania ich dotychczasowej funkcji.

Geneza i właściwości gleb

Gleby centralnej części miasta wytworzyły się z różnowiekowych utworów aluwialnych (akumulacji rzecznej) wypełniających dno doliny Odry. Są to gleby zaliczane do mad rzecznych oraz gleb gruntowo-glejowych, tj. pozostających pod stałym wpływem wysokiego zwierciadła wód gruntowych. Na znacznym obszarze doliny Odry proces akumulacji świeżych osadów aluwialnych ma obecnie znikome natężenie (czego nie zmieniła nawet powódź z 1997 roku). Mady podlegają więc procesowi "starzenia", który przejawia się rozwojem w ich profilu brunatnienia i akumulacji próchnicy oraz zacieraniem naturalnego warstwowania. Gleby wytworzone z utworów aluwialnych odznaczają się najczęściej dość zwięzłym uziarnieniem o charakterze glin średnich i ciężkich, najczęściej pylastych, a także pyłów. Niekiedy warstwa pyłowo-gliniasta jest na tyle małej miąższości, że w jej spągu stwierdzane jest piaszczyste podłoże. Gleby wytworzone z utworów aluwialnych zaliczane są do gleb żyznych, jednak nadmierne stałe lub okresowe ich uwilgotnienie powoduje, że są wykorzystywane głównie jako trwałe użytki zielone. Jedynie na wyższych terasach możliwe jest wykorzystanie tych gleb jako gruntów ornych.

Gleby północnej oraz południowej części Wrocławia wytworzyły się z utworów polodowcowych. Bardzo charakterystyczne dla Równiny Wrocławskiej są czarne ziemie zajmujące większe powierzchnie na południowych obrzeżach miasta. Są to żyzne gleby o głębokim poziomie próchnicznym oraz nadmiernie uwilgotnionej dolnej części profilu. Rozciągają się one szerokim płatem na południe od Wrocławia, sięgając aż po Strzelin. Z podobnych utworów geologicznych, ale w wyższych położeniach, i przez to na ogół mniej wilgotnych warunkach, wytworzone są gleby brunatne oraz gleby płowe. W zachodniej części Wrocławia gleby te tworzą dość skomplikowaną mozaikę przestrzenną. W północno-wschodniej części miasta (rejon Psiego Pola i Zakrzowa) wyraźnie dominują gleby płowe z utworów zwałowych. Zarówno w glebach brunatnych, jak i w płowych, często spotykaną cechą jest tzw. oglejenie, tj. przebarwienie dolnej lub środkowej części profilu glebowego spowodowane nadmiarem wody (gruntowej lub stagnującej wody opadowej).

Rysunek 1. Mapa gleb

Na większości map glebowych pomijane są tzw. "obszary zabudowane" jako tereny, gdzie gleby są silnie przekształcone przez domieszki materiału obcego pochodzenia albo całkowicie zajęte przez budynki, budowle oraz infrastrukturę komunikacyjną. Wśród antropogenicznych, urbanoziemnych gleb terenów zabudowy miejskiej Wrocławia szczególne miejsce zajmują gleby nasypowe, których profil sztucznie ukształtowany został w trakcie likwidacji powojennych gruzowisk. Do gleb antropogenicznych zaliczane są również hortisole oraz rigosole, tj. gleby ukształtowane pod wpływem wieloletniej intensywnej uprawy ogrodniczej lub rolniczej. Gleby te posiadają poziom próchniczny o dużej głębokości, zasobny w próchnicę i składniki nawozowe (szczególnie fosfor). Są to gleby typowe dla starszych ogrodów działkowych, ogrodów przydomowych i niektórych gospodarstw rolniczych oraz ogrodniczych. Ich zasięgi na mapie gleb Wrocławia wyznaczone zostały na obszarze niektórych kompleksów ogrodów działkowych oraz Rolniczego Zakładu Doświadczalnego AR w Swojczycach.

Charakterystyka gleb

Rysunek 2. Odczyn gleb użytków rolnych Wrocławia

Czołową pozycję w strukturze użytkowania gruntów na obszarze Wrocławia zajmują użytki rolne, których odsetek (około 43% powierzchni miasta) przewyższa ogólną powierzchnię terenów zabudowanych (patrz Wstęp). Dla gleb użytków rolnych istnieje stosunkowo bogata dokumentacja dotycząca podstawowych ich właściwości, zasobności w składniki nawozowe oraz zanieczyszczenia. Niemal 70% tych gleb to średnio zwięzłe i zwięzłe gleby gliniaste i pyłowe (tab. 1), co jest jednym z najważniejszych czynników składających się na ich wysoką wartość rolniczą. Jedynie 31% gleb użytków rolnych, głównie w północnej i zachodniej części miasta, posiada uziarnienie piasków, w tym tylko 6% najuboższych piasków słabogliniastych (piaski luźne nie są wykazywane na obszarze miasta). Znaczny odsetek gleb stanowią gleby niecałkowite, w których warstwa gliniasta (lub pyłowa) zalega na piaszczystym podłożu, lub odwrotnie – warstwa piaszczysta podścielona jest gliną lub iłem.

Rysunek 3. Zasobność gleb użytków rolnych Wrocławia w przyswajalny fosfor

Rysunek 4. Rysunek 4. Zasobność gleb użytków rolnych Wrocławia w przyswajalny potas

Z regularnie aktualizowanych badań Stacji Chemiczno-Rolniczej we Wrocławiu wynika, że aż 39% gleb użytków rolnych odznacza się kwaśnym i silnie kwaśnym odczynem, a 33% gleb odczynem lekko kwaśnym (rys. 2). Tak duży odsetek gleb kwaśnych wskazuje na wciąż wysokie potrzeby wapnowania gleb rolniczych. Jedynie na 28% gleb, odznaczających się odczynem obojętnym lub alkalicznym, wapnowanie nie jest aktualnie wymagane [7]. Na tle ogółu użytków rolnych wyróżniają się ogrody działkowe, na ogół znacznie intensywniej użytkowane. Z badań prowadzonych w latach 1990-2001 przez Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego Akademii Rolniczej we Wrocławiu wynika, że nie więcej niż 5% gleb ogrodów działkowych odznacza się odczynem kwaśnym. Dominują gleby o odczynie obojętnym, a bardzo wysoki odsetek (nawet do 30% w niektórych kompleksach ogrodów działkowych) stanowią gleby alkaliczne. Stan taki wynika z wieloletniego, "profilaktycznego" stosowania zbyt dużych dawek nawozów wapniowych, nie opartego na wynikach badań glebowych i rzeczywistych potrzebach.

Podobne prawidłowości można zaobserwować przy porównaniu zawartości przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu w glebach użytków rolnych i ogrodów działkowych. Najlepszy stan zaopatrzenia gleb stwierdzono w przypadku fosforu, gdyż około 60% gleb rolnych oraz niemal 100% gleb ogrodów działkowych wykazuje zawartość wysoką i bardzo wysoką (rys. 3 i 6). Przy wycenie zasobności w ten składnik używamy niekiedy określenia "zawartość szczególnie wysoka", gdy przewyższa 3-krotnie wartość graniczną dla zawartości "bardzo wysokiej". Jest to przejawem szczególnie intensywnego i długotrwałego nawożenia. Na ogół dobre zaopatrzenie gleb stwierdzono również w przypadku magnezu, i to zarówno w glebach rolnych (73% zawartości wysokich i bardzo wysokich), jak i w glebach ogrodów działkowych (78%). Stan taki jest zapewne skutkiem coraz powszechniejszego stosowania nawozów wapniowo-magnezowych (lub dolomitowych) do odkwaszania gleb (rys. 5 i 6). Największe niedobory w glebach użytków rolnych i ogrodów działkowych wykazano w przypadku potasu: jedynie niewiele ponad 50% tych gleb odznacza się wysoką i bardzo wysoką zawartością przyswajalnego potasu (rys. 4 i 6). Wskazuje to na potrzebę zwiększenia nawożenia potasowego.

Stosunkowo zwięzły skład granulometryczny gleb, duża zawartość próchnicy, dobra struktura gleb, korzystne warunki wodne oraz wysoka zasobność w przyswajalne makroelementy decydują o wysokiej wartości rolniczej gleb Wrocławia. Aż 54% gleb użytków rolnych należy do najlepszych klas bonitacyjnych I, II, IIIa i IIIb. Wadliwe gleby, zaliczone do klas IVa i IVb, zajmują około 37% , natomiast najsłabsze gleby klas V i VI stanowią jedynie 9% ogółu gleb użytków rolnych. Wysoka wartość bonitacyjna gleb przekłada się na ich przydatność do wykorzystania rolniczego. Około 58% gleb należy do najżyźniejszych kompleksów pszennych, 41% do kompleksów żytnich, a około 1% zajmują kompleksy zbożowopastewne, nadmiernie uwilgotnione.

Rysunek 5. Zasobność gleb użytków rolnych Wrocławia w przyswajalny magnez

Rysunek 6. Zasobność gleb ogrodów działkowych Wrocławia w przyswajalny fosfor, potas i magnez