Wersja PDF (do druku)

Opis przyrodniczy miasta

Wrocław nie jest zwartą, jednorodną aglomeracją, a poszczególne dzielnice w znacznym stopniu różnią się pomiędzy sobą pod względem istniejących zasobów przyrodniczych. Prezentowany poniżej opis stanowi próbę zobrazowania tych różnic oraz wskazania największych wartości poszczególnych części miasta.

Rysunek 3. Podział miasta na potrzeby opisu przyrodniczego

I. obszar zwartej zabudowy w centrum Wrocławia pomiędzy ulicami Kazimierza Wielkiego, Grodzką, Nowy Świat, Św. Katarzyny i Piaskową

Zwarta zabudowa tworzy na tym terenie bardzo ubogie środowisko przyrodnicze. Zieleń ograniczona jest do niewielkich trawników i skwerów, obsadzanych drzewami mocno zacienionych podwórek, otoczenia przedszkola i kościołów oraz przydomowych trawników. Liczba drzew w tej części miasta w 2002 roku wynosiła 1007, ale biorąc pod uwagę ich znaczne rozproszenie mają one bardziej znaczenie estetyczne aniżeli szczególną wartość przyrodniczą. Ponieważ brakuje na tym obszarze zarówno jakichkolwiek zbiorników wodnych, jak i parków czy większych zieleńców bardzo ubogi skład gatunkowy ptaków ogranicza się w dużym stopniu do tych, które odbywają lęgi w budynkach (gołębie miejskie, wróble i kawki) [62]. Liczne budowle zabytkowe z wieżami (ratusz, kościoły) umożliwiają gnieżdżenie się pustułek oraz jerzyków. Na niektórych drzewach budują gniazda sierpówki. Sam obszar jest stosunkowo nieduży, ale niewątpliwie jest to najuboższa przyrodniczo część miasta. Im bardziej występuje zwarta zabudowa, tym zasiedla ją mniej gatunków i zwiększa się liczebność dominujących tu gołębi miejskich i wróbli [90]. Niewielką przyrodniczą atrakcyjność tej części miasta potwierdziły także badania nad jeżem - w ciągu dwóch lat badań udało się zebrać na tym terenie informacje o dwóch spotkaniach żywych osobników i dwóch jeżach przejechanych przez samochód.

Dla poprawy sytuacji opracowano propozycje zwiększenia udziału zieleni dla starówki wrocławskiej [45]. Pojawił się szpaler drzew między Rynkiem a przejściem podziemnym na ul. Świdnickiej. Jednak niektóre sytuacje sprzyjające odpowiedniemu zaplanowaniu zieleni, jak na przykład przebudowa otoczenia kościoła garnizonowego, zostały zaprzepaszczone.

II. osiedla Ołbin, Szczepin i Kleczków

Bardzo zróżnicowany fragment miasta, w którym obok najstarszej części Wrocławia występują powojenne dzielnice mieszkaniowe i fabryki. W jego centrum znajdują się tak zwane Promenady Staromiejskie - pas zieleni utworzony wzdłuż dawnej fosy miejskiej na miejscu zburzonych murów obronnych [18]. W obrębie fosy miejskiej gnieździ się zaledwie 30 gatunków ptaków. Z racji swego położenia teren ten pełni jednak bardzo ważną rolę w systemie zieleni miejskiej, jest silnie penetrowany przez mieszkańców, a także mocno narażony na degradację ze strony zanieczyszczenia powietrza spalinami. Choć nie przedstawia szczególnych wartości przyrodniczych, to jednak dzięki bliskości Odry, fosa i związana z nią zieleń pełni rolę korytarza ekologicznego, umożliwiającego wnikanie wielu gatunków do wnętrza miasta. Widać to zwłaszcza na przykładzie zimujących ptaków wodnych. Nad fosą żerują też niektóre gatunki nietoperzy, w tym posiadający tu kolonię rozrodczą nocek rudy. Jedynie większy kompleks zieleni, jakim jest Park Słowackiego, posiada bardziej złożony skład gatunkowy ptaków, a z drapieżników występują w nim puszczyk i kuna domowa.

Funkcję naukową, edukacyjną i rekreacyjną łączy w sobie Ogród Botaniczny, który w centrum miasta jest jedną z większych wysp zieleni. Rośnie w nim około 10. 000 roślin z całego świata. Wiele drzew rosnących w Ogrodzie Botanicznym zostało objętych ochroną w formie pomników przyrody. Za pomniki uznano między innymi najstarsze dęby szypułkowe (prawdopodobnie z końca XIX wieku), okazałe platany i buki zwyczajne rosnące nad stawem, będącym starorzeczem Odry [56]. Bliska odległość od Odry, wyspy Piasek, Bulwaru X. Dunikowskiego i Parku Nowowiejskiego sprawia, że tereny te współtworzą sieć zielonych obszarów tej części miasta. O powiązaniach tych terenów może świadczyć fakt pojawiania się tu zwierząt związanych z lasami i dużymi parkami, takich jak sarna czy dzięcioł zielony.

Park Nowowiejski jest niewielkim, jak na warunki wrocławskie, parkiem, podlegającym bardzo silnej antropopresji. Staw będący pozostałością jednej z dawnych odnóg Odry [65]do lat sześćdziesiątych posiadał pas oczeretu, a obecnie pozbawiony jest niemal zupełnie roślinności szuwarowej [72]. Choć sam ma znikome wartości przyrodnicze, to jednak stanowi ważny element w systemie terenów zielonych biegnących od wysp na Odrze (Piaskowa, Słodowa, Bielarska i Tamka) do Starej Odry.

Występujące w omawianej części Wrocławia zabytkowe budynki są miejscem lęgów pustułki. Kilka par tego sokoła gnieździ się na wieżach katedry, kościoła p. w. Św. Krzyża i kościoła p. w. NMP na Piasku [1]. Kościół p. w. Św. Wojciecha jest szczególnie atrakcyjny dla jerzyków. Przed wybudowaniem centrum handlowego obserwowano tuż po sezonie lęgowym do 100 tych ptaków krążących nad placem Dominikańskim.

Część terenu, na zachód od ul. Podwale, pozbawiona jest zbiorników wodnych i większych kompleksów zieleni. Po obrzeżach tego terenu przebiegają trasy kolejowe, które stanowią korytarze ekologiczne dla roślin synantropijnych. Przez długi czas tereny te pokrywała roślinność gruzowisk, a w końcu lat siedemdziesiątych obserwowano tu jeszcze dzierlatki. Do tego czasu utrzymywał się też duży podziemny zbiornik wody przy ul. Słubickiej, w którym żyły w dużych ilościach traszki zwyczajne. W początkach lat osiemdziesiątych zamieniono to miejsce na targowisko, a obecnie stoi tu centrum handlowe i parking. Mimo tak skrajnie ubogiego środowiska na terenie Szczepina, u zbiegu ulic Zachodniej i Lubińskiej obserwowano ropuchę zieloną [AG].

III. osiedla Osobowice, Różanka, Karłowice i Kowale

Osiedla te rozciągają się wzdłuż doliny Odry, na wschodzie ograniczone są doliną Widawy, a na zachodzie Lasem Osobowickim. Las ten to około 140- hektarowy kompleks o charakterze leśno- parkowym. Jest to grąd odgrodzony od Odry wałem przeciwpowodziowym z dobrze zachowanym runem typowym dla grądu wysokiego. Pospolita jest tu konwalia majowa [24]i występują inne rośliny chronione - jeden ze storczykowatych - kruszczyk szerokolistny, bluszcz pospolity oraz podlegający ochronie grzyb sromotnik bezwstydny. Drzewa o wymiarach pomnikowych, takie jak dęby, wiązy, lipy i graby, tworzą niezbędne warunki dla występującego tu dzięcioła czarnego [1]oraz licznych gatunków nietoperzy, w tym bardzo rzadkiego nocka łydkowłosego [47]. Występują tu również dwa rzadkie gatunki chrząszczy - Omiomima mollina i chroniony, związany z dębami Cerambyx cerdo [51, JK]. W rowie płynącym wzdłuż lasu wykryto żaby wodne, trawne i moczarowe [2, 65]. Las ten wraz z fragmentem pól irygacyjnych, ogrodami działkowymi oraz cmentarzem osobowickim stanowią duży obszar zróżnicowany przyrodniczo. Wartości przyrodnicze pól irygacyjnych omówiono łącznie w punkcie VIII (osiedla Świniary i Rędzin). Na cmentarzu stwierdzono lęgi sowy uszatej [73], która prawdopodobnie poluje na terenach pól irygacyjnych, gdzie wykryto występowanie 17 gatunków drobnych ssaków [16]. W pobliżu istnieje staw porośnięty pałką wąskolistną, tatarakiem i z pokrywającą lustro wody rzęsą drobną. Jest on miejscem rozrodu żab moczarowych, a w jego sąsiedztwie spotykano ropuchy zielone i rzekotki drzewne. O wiele mniejsza różnorodność gatunków występuje wśród zwartych zabudowań osiedli Różanka, Karłowice i Kowale, co potwierdza na przykład zupełny brak płazów na Karłowicach [65]. Do większych terenów zielonych należą POD Wytchnienie, gdzie prowadzono badania nad awifauną ogródków działkowych Wrocławia [41]. Do cennych obszarów należy wliczyć także odcinek międzywala Odry ciągnący się od Rędzina po Swojczyce. Pomimo dużej penetracji ludzkiej zachowało się tu wiele ciekawych gatunków roślin, charakterystycznych dla łąk zmiennowilgotnych - oman łąkowy, czosnek kątowaty, krwawnik kichawiec, rutewka żółta, gatunek z Czerwonej listy roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce - groszek liściakowy i jedna z najcenniejszych roślin terenu Wrocławia - szafirek miękkolistny, figurujący w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin [24, ZD, ZK]. Dla ochrony tych roślin należy stosować w odpowiednich terminach koszenie łąk i nie pozwalać na zmiany w gospodarowaniu terenem (nielegalne ogródki działkowe, lokowanie inwestycji i obiektów hydrotechnicznych).

IV. osiedla Zacisze, Zalesie, Sępolno, Bartoszowice, Biskupin, Dąbie i Szczytniki (tzw. Wielka Wyspa)

Obszar objęty ochroną w postaci zespołu przyrodniczo- krajobrazowego ze względu na duże walory historyczne, architektoniczne, przyrodnicze i krajobrazowe oraz możliwości dydaktyczne i rekreacyjne. Do szczególnie wyróżniających się obiektów przyrodniczych należy Park Szczytnicki (105 ha), który wpisany jest do rejestru zabytków. Stwierdzono tu występowanie 244 taksonów drzew i krzewów (196 gatunków) [84]. Jedynie 6 obiektów objętych jest ochroną w formie pomników przyrody, podczas gdy ocenia się, że jeszcze ponad 120 drzew kwalifikuje się do objęcia tą formą ochrony. Z dorodnymi dębami związane są dwa występujące tu chronione gatunki chrząszczy - kozioróg dębosz [82]oraz zależna od występowania próchna dębowego pachnica [AM]. Na terenie Parku występuje 5 gatunków chronionych roślin. W zbliżonych do naturalnych miejscach parku (np. Stary Park) występuje zubożały grąd i runo charakterystyczne dla łęgów i grądów [25, 27, 84].

Badania zmian w ugrupowaniu ptaków przeprowadzone w początku lat dziewięćdziesiątych wykazały że w ciągu 15 lat skład awifauny parku był niemal stabilny [19]. Ciekawego porównania pomiędzy Parkiem Szczytnickim a Lasem Strachocińskim dokonano w latach sześćdziesiątych. Wykazało ono, iż w parku nie występują rzadkie gatunki ptaków wrażliwych na obecność człowieka (np. dudek, jastrząb, srokosz), natomiast więcej ptaków korzysta z niego zimą (np. jemiołuszka, czyżyk), gdyż łatwiej tu zdobyć pożywienie (cieńsza warstwa śniegu i większa liczba atrakcyjnych roślin - jemioła, olcha) [29]. O walorach Parku świadczyć może gniazdowanie dzięcioła zielonosiwego [1]i myszołowa oraz odwiedzanie go przez przelotne ptaki drapieżne - jastrzębia i krogulca [19], stałe penetrowanie parku przez ssaki drapieżne - kunę domową i lisa [1, 19]oraz występowanie zająca [RM].

Park Szczytnicki jest najbardziej znanym parkiem Wrocławia. (Fot. Roman Guziak)

Na obszarze Wielkiej Wyspy stwierdzono około 70 gatunków ptaków lęgowych, w tym dzięcioła średniego i muchołówkę białoszyją [27], chronione gatunki chrząszczy i błonkówek, a z motyli między innymi rzadkiego w skali Śląska - ogończyka wiązowca. Park Szczytnicki jest żerowiskiem wielu gatunków nietoperzy, a w dziuplach drzew wykryto tu kolonie rozrodcze nocka rudego i borowca wielkiego oraz wiele stanowisk godowych borowca wielkiego i karlika większego [1, 27, RP].

Z gadów występuje w Parku zaskroniec. Niestety, płazy nie znajdują tu dogodnych warunków. Półokrągły staw za Halą Ludową posiada dno i brzegi wybetonowane, co decyduje o braku wartości przyrodniczej tego zbiornika. Brzegi z nawisem betonowym sprawiają, że stanowi on pułapkę dla płazów, które nie mogą się z niego wydostać. Dodatkowo w lecie zbiornik wykorzystywany jest jako kąpielisko przez dzieci. Spotykano tu jedynie pojedyncze osobniki ropuchy zielonej i żab zielonych. Mimo ciągłych obserwacji od lat osiemdziesiątych w zbiornikach przy ul. Mickiewicza, koło Ogrodu Japońskiego, nie stwierdzono ani jednego płaza. Podobnie w stawie z wyspą bez roślinności przy ul. Dembowskiego nie występują płazy, a w leżącym bliżej ul. Heweliusza zbiorniku odnaleziono tylko 1 żabę zieloną [54, 66]. W obrębie Wielkiej Wyspy są stawy, które w znacznie większym stopniu zasiedlane są przez płazy. Na przykład zbiornik z ocembrowanymi brzegami przy ul. Kazimierskiej jest miejscem rozrodu ropuchy szarej i występuje w nim traszka zwyczajna. Również w zbiorniku z dwiema małymi wyspami przy ul. Pautscha występuje traszka zwyczajna, ropucha szara, żaby zielone i rozradzają się żaby moczarowe. Niestety, stawek ten został zaśmiecony [54, 66].

Ogród Zoologiczny, choć spełnia zadania związane z prezentacją zwierząt krajowych i egzotycznych, to na swoim rozległym terenie posiada także zbiorniki wodne oraz bogatą zieleń. Występuje tu 106 taksonów drzew i krzewów, z których niektóre osiągają rozmiary pomnikowe. Ogród sąsiadując z Odrą stanowi ważny element łączący Park Szczytnicki z doliną Odry oraz leżącymi za nią Lasem Rakowieckim, Parkiem Wschodnim i terenami wodonośnymi [26, 27]. O funkcjonowaniu tego korytarza ekologicznego może świadczyć fakt zagnieżdżenia się bociana białego w roku 1999 przy kościele OO. Redemptorystów przy ul. Wittiga [ZJ]. Do ważnych przyrodniczo elementów Wielkiej Wyspy należą nadodrzańskie tereny zalewowe, na których planowane jest powołanie użytku ekologicznego.

V. osiedla Gajowice, Huby, Borek, Gaj, Tarnogaj

Osiedla z kilkoma rozdzielonymi fragmentami zieleni - parkami Południowym, Skowronim i Andersa. Najbardziej znany z nich Park Południowy (27 ha) został wpisany do rejestru zabytków i utrzymywany jest w stylu angielskim. Występuje w nim 145 taksonów drzew i krzewów (109 gatunków) [84]. Jest to obiekt o dużym bogactwie drzewostanu z okazałymi platanami, cypryśnikami i tulipanowcami, poddany bardzo silnej antropopresji, a sposób jego zagospodarowania (często koszone trawniki, wygrabianie liści, przesadnie zagospodarowany staw) zubaża w drastyczny sposób potencjalne możliwości przyrodnicze tak użego obiektu. W zimie 2000/2001 odmulono i wzmocniono na nowo brzegi stawu, niestety, nie przewidując miejsc (np. łagodnie schodzących brzegów lub wypłyconej zatoki) dla rozwoju roślinności szuwarowej. Cenne są natomiast niewielkie wyspy, które nieliczne ptaki wodne wykorzystują jako miejsca rozrodu.

Park Andersa, Wzgórze Andersa i Park Skowroni oraz przylegające do niego ogródki działkowe tworzą dobrze uformowany klin zieleni wchodzący od strony południowej niemal do centrum miasta. Z kolei Wzgórze Gajowe, to jedno z gruzowisk pozostałych po porządkowaniu miasta po zniszczeniach wojennych. Na tym sztucznie utworzonym siedlisku wykształciły się w części szczytowej zbiorowiska roślinne typowe dla suchych, ubogich terenów, natomiast na zboczach i u podnóża zbiorowiska typowej roślinności ruderalnej. Odnaleziono tutaj 6 bardzo rzadkich gatunków chrząszczy, z których Melanophthalma maura jest pierwszym stwierdzeniem tego gatunku w Polsce, dla Bruchus brachialis jest to drugie stanowisko w kraju, dla Bruchus martinezi stanowisko to jest potwierdzeniem występowania tego chrząszcza w kraju, Bruchus affinis znaleziony został na Dolnym Śląsku po raz pierwszy od XIX wieku, a dla Spermophagus calystegiae jest to jedyne miejsce występowania na Dolnym Śląsku [11, 13]. Wzgórze to zamieszkuje również nowy dla Polski gatunek pająka Zodarion rubidum [94]. Dla zachowania tych rzadkich bezkręgowców należy zachować charakter roślinności i nie dopuścić do zalesienia stoków wzgórza w wyniku sukcesji, a zwłaszcza celowego działania ludzi. Powinien zostać powołany w tym miejscu użytek ekologiczny i poprzez odpowiednią informację nagłośnione wyjątkowe wartości przyrodnicze tego miejsca.