Wersja PDF (do druku)

Edukacja ekologiczna

Krzysztof Smolnicki

Wrocław dzięki między innymi silnemu środowisku akademickiemu, koncentracji mediów masowych, obecności struktur władzy i aktywności mieszkańców pełni funkcję znaczącego, ponadregionalnego ośrodka opiniotwórczego. Na mapie kraju miasto odznacza się również wyraźnie w dziedzinie kreowania postaw proekologicznych czy też szerzej - służących zrównoważonemu rozwojowi. Inicjatywy ekoedukacyjne objawiają się w wielu sferach:edukacji formalnej, szkoleniach oraz szeroko rozumianych działaniach opiniotwórczych. Choć sfery te w pewnym stopniu wzajemnie przenikają się, wyraźnie odczuwalny jest brak trwałej współpracy i koordynacji oraz, zmniejszający efektywność edukacji ekologicznej, nawyk powielania schematów edukacyjnych - przy jednocześnie niewielkim wykorzystaniu możliwości jakie dają nowoczesne, masowe media.

Potrzeba edukacji ekologicznej jest dzisiaj oczywistością. Jej artykułowanie uchodzi również w świecie za truizm. Przykładowo ratyfikowana przez Polskę Agenda 21 zobowiązuje państwa do "promowania nauczania, kształtowania świadomości społecznej oraz szkolenia w zakresie trwałego i zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska".

Obowiązująca w naszym kraju II Polityka Ekologiczna Państwa zakłada, że "wspierane będą, w tym również finansowo, pozarządowe organizacje ekologiczne prowadzące nastawioną na promowanie ochrony środowiska działalność edukacyjną". Równocześnie "zorganizowana zostanie działalność promocyjna i szkoleniowa dotycząca problematyki udostępniania i upowszechniania informacji oraz udziału społeczeństwa w ochronie środowiska". Tym celom służyć ma przyjęta przez rząd w 2001 roku Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej wraz z jej Programem wykonawczym. Również ustawa Prawo ochrony środowiska programuje konieczność rozwoju edukacji ekologicznej. Choć realizacja tych chlubnych i ważnych zaleceń w skali kraju wygląda różnie, we Wrocławiu mamy wiele przykładów interesujących i skutecznych działań.

Edukacja formalna w przedszkolach, szkołach podstawowych i średnich

Bez wątpienia zorganizowany, państwowy system kształcenia odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu świadomości ekologicznej społeczeństwa. W Polsce system edukacji formalnej obejmuje oświatę i szkolnictwo wyższe.

Pierwszym i z pewnością jednym z ważniejszych ogniw tego systemu jest, często niedoceniane, wychowanie przedszkolne. To właśnie na tym etapie życia człowieka kształtuje się jego osobowość. W tradycyjnych kulturach, w tym jakże wrażliwym okresie, rozwój i wychowywanie dziecka powierzano szeroko rozumianej rodzinie. Dzisiaj tę rolę, z uwagi na postępującą fragmentację społeczeństwa oraz dominujący w naszej kulturze prymat życia zawodowego, coraz częściej pełnią instytucje profesjonalne - jakimi są m.in. przedszkola, kształtujące w codziennej praktyce świadomość ekologiczną dzieci. Choć rzeczywistość bywa różnorodna, w wielu przedszkolach, na co dzień, w praktyce kształtuje się świadomość ekologiczną dzieci. We Wrocławiu, ale również w kraju i za granicą, wybitnie wyróżnia się w tym zakresie Wrocławska Szkoła Przyszłości. Proekologiczna edukacja realizowana jest też w innych przedszkolach i za pomocą różnorodnych metod, wśród których na uwagę zasługuje z pewnością tak zwana metoda Montesori, pomagająca odkrywać w dziecku jego wewnętrzny potencjał samorozwoju.

Wątki ekologiczne stają się coraz bardziej wyraźnie w przypadku edukacji w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. System zakłada, począwszy od drugiego etapu edukacji (od klas IV - VI), wprowadzenie oprócz przedmiotów bloków przedmiotowych ścieżek edukacyjnych o charakterze wychowawczo-dydaktycznym. Jedną z nich jest edukacja ekologiczna..

Nadzór pedagogiczny nad działaniami w zakresie edukacji ekologicznej pełni Kuratorium Oświaty. Kuratorium Oświaty inspiruje również i koordynuje działania szkół w dziedzinie edukacji ekologicznej. Inicjatywy Kuratorium są we Wrocławiu realizowane we współpracy z władzami miasta (Wydziałem Oświaty, Wydziałem Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego) oraz Wrocławskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli.

Przykładem proekologicznych działań Kuratorium jest zorganizowany w roku 2002 I Wrocławski Festiwal Twórczości Ekologicznej. Jego adresatami byli wychowankowie przedszkoli, uczniowie szkół podstawowych oraz gimnazjów. W trakcie Festiwalu podsumowano wyniki konkursu twórczości prośrodowiskowej Naszym domem słoneczny, czysty, zielony Wrocław. Konkurs przeprowadzono w trzech kategoriach:praca plastyczna, praca badawcza i inscenizacja. Celem konkursu było kształtowanie odpowiedzialności za otaczający świat, rozwijanie wrażliwości estetycznej dzieci, doskonalenie umiejętności pracy w grupie i rozwijanie potencjału twórczego uczniów.

Znaczącą rolę w przygotowaniu nauczycieli do edukacji ekologicznej odgrywa Dolnośląski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli (DODN) we Wrocławiu (wcześniej Wojewódzki Ośrodek Metodyczny). Od początku lat dziewięćdziesiątych DODN prowadzi różnorodne formy doskonalenia nauczycieli w zakresie edukacji ekologicznej i środowiskowej. Dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych, z inicjatywy dr Haliny Ciszewskiej zorganizowano szereg kursów m.in.:Kurs Edukacji Środowiskowej (1992 - 1995), Warsztaty edukacji środowiskowej (1995 - 1998). W latach 1993 - 1998 dla nauczycieli chemii w szkołach podstawowych i średnich, z inicjatywy Marii Stankiewicz i Marii Wawrzyniak-Kulczyk, prowadzone były warsztaty:Eksperyment ekologiczny oraz Edukacja środowiskowa w nauczaniu chemii.

W latach 1999 - 2002 w ramach oferty DODN realizowane były we Wrocławiu kursy doskonalące dla nauczycieli przedmiotów przyrodniczych oraz projekty edukacyjne w ramach I i II Wojewódzkiej Edycji Grantów Edukacyjnych, opracowane pod kierunkiem Marii Stankiewicz:Integracja międzyprzedmiotowa w edukacji ekologicznej, Eksperyment i badania terenowe w edukacji ekologicznej, Integracja międzyprzedmiotowa w gimnazjum poprzez działania w obszarze ścieżek edukacyjnych, Badania terenowe w edukacji ekologicznej i regionalnej, Ścieżki edukacyjne w nauczaniu przedmiotów przyrodniczych, Realizacja ścieżek międzyprzedmiotowych w szkole specjalnej. W każdej z wyżej wymienionych edycji kursów brały udział 20-osobowe grupy nauczycieli ze szkół podstawowych, gimnazjów i szkół średnich województwa dolnośląskiego.

Konsultanci DODN, zaangażowani w obszarze ścieżek edukacyjnych, prowadzą również szkolenia Rad Pedagogicznych zgodnie z zapotrzebowaniem szkół, które dotyczą:

Projektowania ścieżek edukacyjnych w realizacji przedmiotowych i blokowych programów nauczania, ścieżek edukacyjnych jako podstawy programu wychowawczego szkoły, integracji międzyprzedmiotowej w realizacji ścieżek edukacyjnych oraz metod nauczania przydatnych w realizacji treści ścieżek edukacyjnych.

Przygotowaniem nauczycieli do prowadzenia zajmuje się również Wrocławskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Rokrocznie Centrum organizuje Olimpiady Wiedzy Ekologicznej. Prowadzi również dla nauczycieli szkół podstawowych w ramach zajęć "Praca z uczniem twórczym" segmenty dotyczące ekologii w nauczaniu przyrody oraz "Praca metodą projektu w nauczaniu przyrody". Warto także wspomnieć o działaniach prowadzonych przez Centrum Edukacji Nauczycielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Wydaje ono między innymi zeszyty "Edukacja przyrodnicza w szkole podstawowej".

Działania z zakresu edukacji ekologicznej realizowane są praktycznie w każdej wrocławskiej szkole. Pomimo znaczącego zaangażowania instytucji wpierających problemem jest zwykle odgórne stymulowanie ekoedukacji oraz schematyczne podejście do jej prowadzenia. W wielu przypadkach edukacja ekologiczna sprowadza się jedynie do mechanicznego powielania treści podręczników oraz organizowania wszelkiego rodzaju konkursów, stymulujących nie tyle stopniowy rozwój wrażliwości i świadomości ekologicznej, co raczej wzajemną rywalizację uczniów.

Z pewnością pod względem kompleksowego podejścia do edukacji i stosowania w praktyce nowatorskich metod edukacyjnych wyróżniają się Wrocławska Szkoła Przyszłości oraz Gimnazjum "Ekola".

Wrocławska Szkoła Przyszłości, prowadzona przez Fundację Wolne Inicjatywy Edukacyjne, której od 25 lat liderem jest prof. Ryszard Łukaszewicz, jest projektem - drogą odkrywania przez dzieci ekologicznego porządku życia. Od 1992 roku szkoła prowadzi grupy przedszkolne oraz klasy I - V. Realizowana metoda edukacyjna pozwala na spontaniczną aktywność poznawczą i twórczą dzieci uzupełnianą inicjowanymi "okazjami edukacyjnymi" .Celem codziennej praktyki, warsztatów i wyjazdów jest "zrozumienie świata - kierowanie sobą".

Pokaz mody ekologicznej w XI LO

Również Gimnazjum "Ekola" Wrocławskiego Stowarzyszenia Edukacyjnego, inicjatywa, której korzenie tkwią w początku lat dziewięćdziesiątych, może poszczycić się sukcesami w przygotowaniu do życia w harmonii ze środowiskiem. Gimnazjum, współpracując z wieloma zagranicznymi partnerami, stawia równocześnie na połączenie wychowania w poszanowaniu tradycji z uczeniem wrażliwości na drugiego człowieka oraz szacunku dla innych ras, wyznań i poglądów. Gimnazjum, którego liderem jest Maria Kuźniarz, współpracując z wieloma zagranicznymi szkołami i krajowymi instytucjami prowadzącymi edukację ekologiczną, uzyskało międzynarodową rekomendację, której świadectwem jest wiele przyznanych nagród i wyróżnień. Edukację ekologiczną z powodzeniem realizują również szkoły publiczne, z których na pierwszym miejscu wymienić należy XI Liceum Ogólnokształcące, wychodzące swoimi działaniami daleko poza mury szkoły.

Oferta edukacyjna szkół wzbogacana jest dzięki aktywności instytucji zajmujących się ochroną przyrody oraz wyspecjalizowanych organizacji pozarządowych. Szczególną aktywność w prowadzeniu zajęć z zakresu edukacji ekologicznej wykazuje Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych. Zespół działa na terenie Dolnego Śląska, jednak ważnym odbiorcą jego działań są uczniowie wrocławskich szkół. Odwiedzają oni między innymi Centrum Edukacji Ekologicznej i Krajoznawstwa w Myśliborzu. Edukacja w Centrum prowadzona jest w formie wycieczek, zajęć terenowych, prac laboratoryjnych, seminariów, gier i zabaw, prezentacji oraz wykładów. O skali prowadzonej edukacji świadczy ilość odwiedzających Centrum uczniów z naszego regionu - w roku 2001 przekroczyła ona 10. 000 osób. Pracownicy Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych prowadzą również zajęcia edukacyjne we wrocławskich szkołach oraz w siedzibie Zespołu. W 2001 roku uczestniczyło w nich ponad 3000 uczniów. Uzupełnieniem prowadzonych zajęć są organizowane konkursy m.in. Poznajemy Parki Krajobrazowe, Ziemia nasz wspólny dom oraz akcje edukacyjne (np. Pomóżmy ptakom przetrwać zimę, Nie wypalajmy trawy).

Formalną edukację ekologiczną wspierają również pozarządowe organizacje ekologiczne (patrz artykuł o organizacjach). Na uwagę zasługują warsztaty dla nauczycieli prowadzone przez Polski Klub Ekologiczny m.in. kurs dla nauczycieli, Edukacja ekologiczna w reformowanej szkole - ścieżka międzyprzedmiotowa, Co nowego w ekologii, międzyszkolne seminaria dla nauczycieli nt. Sposobów realizacji edukacji ekologicznej, Diagnozowanie potrzeb edukacyjnych oraz szkolne programy edukacyjne m.in.:energetyczny, radonowy oraz Zielony konsument. Tradycyjnie w zakresie edukacji przyrodniczej współpracuje ze szkołami Liga Ochrony Przyrody. Liga wygłasza prelekcje w szkołach, kolportuje materiały wydawnicze, organizuje konkursy oraz warsztaty ekologiczne przeznaczone dla opiekunów szkolnych klubów LOP i młodzieży. Aktywnie we wrocławskich szkołach działa również Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju, głównie w tematach związanych z odpadami. Wspólnie z Fundacją Recal wspiera ona szkolne programy recyklingu puszek aluminiowych, promuje recykling tworzyw sztucznych i papieru czy też organizuje we wrocławskich szkołach coroczną akcję Sprzątania świata.

Biorąc pod uwagę różnorodność prezentowanych inicjatyw edukacyjnych w zakresie edukacji formalnej, ich zasięg oraz - co równie ważne - wzajemne interakcje z łatwością stwierdzić można potrzebę wzajemnego informowania, koordynacji oraz zaangażowania w działania ekoedukacyjne szerszych grup społeczności lokalnych.

Uczelnie wyższe

Prowadzona na uczelniach wyższych edukacja formalna różni się w znaczącym stopniu od edukacji ekologicznej w szkołach na niższych poziomach nauczania. W wielu przypadkach nauczyciele akademiccy nie traktują prowadzonych przez siebie zajęć jako edukacji ekologicznej. Na tym etapie kształcenia mamy do czynienia z edukacją profesjonalną osób, które mają zajmować się w przyszłości ochroną przyrody i środowiska, bądź też same prowadzić edukację ekologiczną. Zasięg oddziaływania uczelni jest znacznie większy i wykracza daleko poza granicę Wrocławia.

Z drugiej strony oceniając skuteczność ekologicznej edukacji na uczelniach należy również wziąć pod uwagę częstą rozbieżność pomiędzy kierunkiem kształcenia, a wykonywanym w przyszłości zawodem. Uzyskana na uczelniach wiedza ekologiczna może przejawić się również w innych profesjach. Może ona służyć "zazielenieniu" wielu sfer życia publicznego, w tym oczywiście gospodarki.

Szczególnie istotną rolę w kształceniu profesjonalnych kadr mających zajmować się ochroną środowiska odgrywa Politechnika Wrocławska. Wydział Inżynierii Środowiska i funkcjonujący w jego ramach Instytut Inżynierii Ochrony Środowiska prowadzą szeroką działalność, m.in. w zakresie:biologii i ekologii, badania zanieczyszczeń komponentów środowiska, wodociągów i kanalizacji, oczyszczania gazów, oczyszczania wody i ścieków, unieszkodliwiania osadów i odpadów, matematycznego modelowania procesów oczyszczania wód, ścieków i gazów. Elementy kształcenia dla potrzeb ochrony środowiska występują również w ramach programów realizowanych przez inne wydziały:Wydział Budownictwa Lądowego i Wodnego, Wydział MechanicznoEnergetyczny.

Politechnika Wrocławska organizuje również szereg konferencji oraz prowadzi działalność wydawniczą. W ramach programu wydawniczego uczelnia wydaje nie tylko specjalistyczne podręczniki, ale też publikacje dotyczące szeroko rozumianego zrównoważonego rozwoju - jak choćby książkę "Ekologia i społeczeństwo - polityka i etyka wobec zagadnień ekologicznych" autorstwa prof. Delorme.

Ważną i wychodzącą poza Politechnikę inicjatywą jest założone wspólnie z Akademią Rolniczą Centrum Biomonitoringu, Biotechnologii i Ochrony Ekosystemów Dolnego Śląska. Celem Centrum jest konsolidacja badawczej i dydaktycznej aktywności obu uczelni, a także innych ośrodków naukowych Wrocławia w ziedzinie badań nad skutkami ekspozycji ekosystemu Dolnego Śląska na działanie substancji szkodliwych, jak również nad wykorzystaniem nowoczesnych technologii w celu minimalizacji zagrożeń środowiska naturalnego.

Bogaty program dydaktyczny z dziedziny ochrony środowiska realizuje Akademia Rolnicza. Na Wydziale Rolniczym w Instytucie Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska prowadzone są m.in. zajęcia z zasobów naturalnych oraz ochrony gleb i rekultywacji terenów zdegradowanych. Przy Instytucie działa również Studenckie Koło Naukowe Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska. Z kolei Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji specjalizuje się w inżynierii wodnej, zagospodarowaniu odpadów i ochronie wód. Program badawczo-dydaktyczny łączy nauki techniczne i przyrodnicze w dziedzinie ochrony środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem wód powierzchniowych i podziemnych. Na Wydziale działa również podyplomowe studium Woda i środowisko.

Biorąc pod uwagę zagrożenia, jakie nieść może niepohamowany wzrost gospodarczy, a zarazem potrzebę rozwoju zrównoważonego, szczególnie ważna jest działalność dydaktyczno-naukowa funkcjonującej na Akademii Ekonomicznej Katedry Ekonomii Ekologicznej. Obszarem zainteresowania Katedry są między innymi:ekologiczne uwarunkowania rozwoju gospodarczego, ekonomiczne aspekty ochrony środowiska oraz rola instrumentów rynkowych w ochronie środowiska.

Z kolei na Uniwersytecie Wrocławskim edukacja ekologiczna doczekała się nawet osobnego przedmiotu. Dla studentów V roku studiów ochrony środowiska przygotowano 15 godzin wykładów oraz 30 godzin ćwiczeń. W ramach prowadzonych zajęć studenci poznają zagadnienia związane z praktycznym aspektem edukacji ekologicznej, począwszy od jej rozwoju, poprzez formalne i nieformalne części edukacji ekologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem sposobów finansowania działań w tym zakresie. W ramach prowadzonych warsztatów szkoleniowych studenci uczą się w sposób przystępny przekazywać informacje o tematyce prośrodowiskowej. Szczególną wagę poświęca się roli środków masowego przekazu. W przygotowaniu edukacyjnym wykorzystuje się również kontakty z administracją ochrony przyrody, działaczami terenowymi oraz liderami pozarządowych organizacji ekologicznych.

Kolejnym kierunkiem na Uniwersytecie, na którym prowadzona jest edukacja ekologiczna, jest biologia. Uwagę poświęca się szczególnie zagadnieniom z dziedziny mikrobiologi, np. analizie aspektów sanitarnej oceny jakości z uwzględnieniem norm polskich. Studenci odwiedzają WIOŚ, Sanepid, prowadząc obserwacje procesu technologicznego. Również edukacja na kierunkach pozaprzyrodniczych poświęcona jest ochronie środowiska. Przykładowo wymienić można edukację prawną - w szeroko rozumianej i jakże ważnej dziedzinie prawa ochrony środowiska oraz filologię z jej możliwymi do wyboru i popularnymi zajęciami pedagogicznymi dotyczącymi ekologii i ochrony środowiska.

Uzupełnieniem realizowanego przez Uniwersytet Wrocławski programu dydaktycznego są podyplomowe studia dla nauczycieli. Trwające 2 semestry studium dla nauczycieli Edukacja ekologiczna i zdrowotna ma charakter interdyscyplinarny. Obejmuje z jednej strony zagadnienia związane ze środowiskiem, jego zagrożeniami i strategiami ochrony, z drugiej zaś dotyczące stylu życia człowieka i jego wpływu na zdrowie jednostek, grup i całych społeczeństw. Jednym z przedmiotów poruszanych w ramach studium jest przedmiot:edukacja ekologiczna i zdrowotna. W ramach tych zajęć odbywają się ćwiczenia z zakresu projektowania, realizacji i monitorowania programów z zakresu edukacji ekologicznej i zdrowotnej. Ponadto odbywają się zajęcia z zakresu metod promocji zachowań prozdrowotnych i proekologicznych oraz blok poświęcony chorobom cywilizacyjnym, udziału środowiska społecznego i rodziny w budowaniu zdrowia.

Uniwersytet prowadzi również podyplomowe studium Ochrona i kształtowanie środowiska. Jego program obejmuje szeroki zakres tematów związanych z ochroną litosfery, atmosfery, ochroną przyrody i krajobrazu, planowaniem przestrzennym, zagadnieniami prawnymi oraz metodyką edukacji ekologicznej na różnych szczeblach nauczania. Studium przeznaczone jest głównie dla pracowników instytucji i firm, urzędów administracji państwowej i samorządowej, zajmujących się problematyką ochrony środowiska w miastach i na wsi oraz dla nauczycieli realizujących ekologiczne i pokrewne programy edukacyjne w reformowanym systemie oświatowym.

Poza edukację formalną wykracza z pewnością prowadzony przez Uniwersytet Wrocławski Ogród Botaniczny oraz znajdujące się tuż obok Muzeum Przyrodnicze. Ogród Botaniczny ze swoimi licznymi i różnorodnymi kolekcjami, świadczącymi o bogactwie świata roślin, oraz wzajemnych przyrodniczych powiązaniach, stwarza ogromne możliwości dla szeroko pojętej dydaktyki ekologicznej. Program edukacyjny obejmuje między innymi biologię i morfologię roślin, prezentację fragmentów lasu liściastego, zarośli okrajkowych i roślin suchorostowych, kolekcji ziołowych, roślin chronionych i zagrożonych oraz typowych polskich odmian - ważnych dla zachowania bioróżnorodności. W Ogrodzie przygotowano również "zieloną klasę", w której mogą być prowadzone zajęcia lekcji botaniki oraz ekspozycje tematyczne - w tym m.in. wystawa "Panorama Natury".