|
|
Zielona Brama |
W procesie planowania polityki ochrony środowiska niezwykle ważne jest uwzględnienie tendencji rozwojowych. Część z nich to zjawiska zachodzące niezależnie od polityki państw czy regionów, będące pochodną zjawisk ekonomicznych, demograficznych czy pewnych mód. Z punktu widzenia strategii opracowanej w ramach Programu ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju województwa dolnośląskiego te właśnie zjawiska są najbardziej interesujące.
Trendy mogą mieć negatywny lub pozytywny wpływ na stan środowiska i sposób korzystania z jego zasobów. Znajomość tendencji pozwala na podjęcie działań umożliwiających z jednej strony zapobieganie niekorzystnym zmianom, które są możliwe do przewidzenia, zaś z drugiej - właściwe ukierunkowanie w przyszłej polityce województwa zjawisk mogących mieć pozytywny wpływ na stan środowiska.
W niniejszym rozdziale opisano najważniejsze tendencje z punktu widzenia województwa dolnośląskiego, z podziałem na skalę ich oddziaływania (globalną, krajową, regionalną i lokalną). Następnie scharakteryzowane zostały ich konsekwencje, jak również linia strategii województwa.
Trend ten obejmuje popyt na zdrową żywność, produkty nie testowane na zwierzętach, aktywny wypoczynek na terenach o wysokiej jakości środowiska, zwiększenie zużycia materiałów naturalnych, takich jak kamień czy drewno w budownictwie mieszkaniowym, jak również proekologiczną świadomość konsumencką.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Większość zjawisk tworzących ten trend ma pozytywny wymiar środowiskowy, bowiem poprzez mechanizmy rynkowe popytu i podaży stymuluje zachowania prośrodowiskowe wśród producentów, przy jednoczesnym odwrocie od używania materiałów sztucznych i wysoko przetworzonych, szkodliwych dla zdrowia ludzi i niebezpiecznych dla środowiska. Konsekwencją tej mody jest również zespół zachowań konsumenckich, np. unikanie jednorazowych opakowań.
Rolą województwa jest wspieranie tej tendencji, promowanie zdrowego trybu życia i ułatwianie podejmowania proekologicznych działań i zachowań.
Podejście to zostało ostatnio sprecyzowane w dokumentach o charakterze metodycznym lub wytycznych na poziomie Unii Europejskiej.
Wdrożenie tego podejścia do praktyki planistycznej, projektowej, ochrony przyrody i zabytków w naszym kraju usankcjonuje znaną prawdę, że obecny kształt i stan środowiska zarówno w Polsce, jak i we wszystkich krajach europejskich jest wynikiem wielowiekowej działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Konsekwencje i linia strategii województwa
Pierwiastek przyrodniczy i ludzki łączą się na większości płaszczyzn i kształtują rzeczywistość. Brak poszanowania tego faktu, czy to przez służby ochrony przyrody, czy też przez służby ochrony zabytków powoduje straty, czasem nieodwracalne.
Niezwykle istotną rolą województwa będzie zatem dążenie do łączenia zagadnień z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego w procesach planowania.
Globalizacja powoduje występowanie takich zjawisk, jak szybkie i międzykontynentalne przemieszczanie się kapitału i środków poprzez gwałtowny rozwój ekonomiczny, wzrost zapotrzebowania na komunikację, zwiększenie intensywności i rozproszenia negatywnego wpływu na środowisko.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Tworzenie nowych zakładów to z jednej strony nowe miejsca pracy, z drugiej zaś - wzrost presji wywieranej na środowisko.
Globalizacja gospodarki stanowi jedną z przyczyn dynamicznego rozwoju transportu kołowego i powietrznego, a jednocześnie ograniczenia roli transportu wodnego i kolejowego, które są bardziej przyjazne środowisku.
Rolą województwa w tym przypadku jest zatem promowanie czystych technologii, pozyskiwanie inwestorów, którzy mogliby wykorzystać zasoby po zrestrukturyzowanych przedsiębiorstwach, a także działania na rzecz wzrostu wykorzystania transportu wodnego i kolejowego.
Rozwój rynku prowadzi do sytuacji, w której godziny i system pracy uwarunkowane są kryteriami ekonomicznymi. Kluczowym obszarem będzie tu ruch uliczny i transport. Oczekuje się, że w najbliższych latach będzie on wzrastał.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Wzrost natężenia ruchu wykraczający poza powszechnie przyjęte godziny największego ruchu będzie powodował przede wszystkim wzrost uciążliwości dla mieszkańców terenów położonych w pobliżu ciągów komunikacyjnych. Ponadto wzrośnie zużycie surowców naturalnych (woda, energia, gaz), a tym samym zwiększy się ilość powstających zanieczyszczeń.
W skali województwa najważniejsze będzie wyprowadzanie ciągów komunikacyjnych z obszarów zabudowanych lub przynajmniej podjęcie działań zmniejszających ich uciążliwość.
Obecna struktura agrarna - z rozdrobnieniem ziemi, niewielką powierzchnią gospodarstw i bardzo wysokim zatrudnieniem w sektorze rolnictwa - będzie w przyszłości musiała ulec zasadniczym zmianom, zwłaszcza w perspektywie przystąpienia do Unii Europejskiej.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Przekształcenia w rolnictwie będą oznaczać utratę pracy dla wielu osób. Zmieni się system gospodarowania - wzrośnie ilość stosowanych środków chemicznych, nastąpią zmiany w krajobrazie. Normy stosowania środków chemicznych muszą zabezpieczyć środowisko przed negatywnym wpływem tego trendu, zaś rolą województwa będzie współudział w promowaniu i kontroli przestrzegania norm. Istotne znaczenie będzie miało również promowanie rolnictwa, w szczególności ekologicznego, które może być konkurencyjne w stosunku do rolnictwa unijnego. Bardzo ważne jest także umożliwianie i ułatwianie rozwoju działalności pozarolniczej, co zapobiegłoby radykalnemu wzrostowi bezrobocia na terenach użytkowanych rolniczo. Wsparcie powinno być udzielane takim rodzajom działalności, które nie przyczyniałyby się w znaczący sposób do wzrostu presji wywieranej na środowisko.
Polskie społeczeństwo znajduje się obecnie w początkowej fazie tego zjawiska. Polega ono na zwiększeniu udziału w populacji osób w wieku emerytalnym, a jest wynikiem zmiany modelu rodziny i modelu życia. Liczba rodzin z jednym dzieckiem czy jednoosobowych gospodarstw rodzinnych wzrasta, co, przy jednocześnie wydłużającej się średniej wieku życia, powoduje starzenie się społeczeństwa.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Zjawisko to ma pozytywny wydźwięk dla środowiska, prowadzi bowiem do zmniejszenia przyrostu populacji (brak geometrycznego przyrostu presji populacji na środowisko). Z wiekiem ograniczana jest aktywność zawodowa i potrzeby człowieka, co w konsekwencji zmniejsza jego negatywne oddziaływanie na środowisko. Oczywiście zjawisko to wymaga zwiększenia ekonomicznej wydajności osób aktywnych zawodowo, jednak biorąc pod uwagę tendencję do włączania kosztów środowiskowych w ceny produktów, będzie mu towarzyszyło zmniejszenie zużycia komponentów środowiska na jednostkę produktu. Należy pamiętać jednak, że w kontekście tej tendencji konieczny jest również rozwój usług w zakresie transportu publicznego i ochrony zdrowia.
Tendencja ta jest coraz bardziej wyraźna. Objawia się intensyfikacją tzw. wyjazdów weekendowych, jak również kładzeniem coraz większego nacisku na uprawianie sportu i spędzanie czasu na świeżym powietrzu.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Trend ten ma pozytywny wpływ na środowisko, jest bowiem jeszcze jednym dodatkowym argumentem za utrzymaniem publicznych przestrzeni zieleni w mieście i za ich fizycznym połączeniem z terenami otwartymi w sąsiedztwie miast. Z drugiej strony jednak oznacza intensyfikację ruchu, szczególnie samochodowego, w dniach wolnych od pracy.
Rolą województwa jest zatem przede wszystkim dążenie do stworzenia atrakcyjnych terenów wypoczynkowych, wyposażonych w pełną infrastrukturę ochrony środowiska. Ważne jest także promowanie obszarów, które charakteryzują się optymalnym zapleczem dla wypoczynku i rekreacji oraz znajdują się w niezbyt dużej odległości od miejsca zamieszkania. W przeciwnym razie tendencja ta może oznaczać zbyt dużą presję dla środowiska.
Zjawisko to obserwowane jest od kilku lat. Wydaje się, że stanowi wynik zarówno "mody na zdrowie", jak i alarmujących raportów o stanie środowiska w Polsce z przełomu lat 80. i 90. oraz określenia wpływu jakości środowiska na zdrowie i życie człowieka.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Oczywiście trend ten ma znaczenie pozytywne, zarówno w wymiarze aktywności zawodowej człowieka, jak i konsumpcji. Nie można przecenić wpływu tego zjawiska na środowisko, sposób korzystania z jego zasobów i poszanowania jego potrzeb. Województwo winno przyczyniać się do wzmocnienia tej tendencji poprzez różnego rodzaju działania promocyjne i współdziałanie z organizacjami i instytucjami doświadczonymi w prowadzeniu edukacji ekologicznej.
W ostatnich latach obserwowana jest coraz częściej ucieczka ludzi, w szczególności młodych, do dużych miast, dających możliwość wykształcenia i znalezienia pracy. To pociąga za sobą wzrost urbanizacji na wybranych obszarach kraju. Z drugiej strony do zamieszkania coraz częściej poszukiwane są tereny o wysokiej jakości środowiska, nieco oddalone od zatłoczonych miast.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Pozytywny wpływ na środowisko (jedynie przy dostosowaniu wielkości i intensywności urbanizacji do pojemności krajobrazowej i pojemności środowiska) ma fakt, że osoby pragnące zamieszkać na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych cechuje przeważnie wyższa świadomość ekologiczna.
Z drugiej strony jednak żywiołowa urbanizacja powoduje zwiększenie presji na środowisko na terenach do tego nie przygotowanych, w tym i na terenach rolniczych. Presja ta jest tym większa, że tereny te nie są wyposażane w infrastrukturę ochrony środowiska i odpowiednie rozwiązania komunikacyjne i transportowe. Dodatkowo w wielu przypadkach urbanizacja odbywa się w sposób bezplanowy, co skutkuje niską wartością użytkową oraz przyrodniczą tych obszarów.
Województwo winno dążyć do uporządkowania polityki przestrzennej poprzez odpowiednie zapisy w planach zagospodaro-wania przestrzennego i promowanie zachowań proekologicznych. Poprzez zapewnienie odpowiedniej infrastruktury na terenach przeznaczonych do rozwoju urbanizacji możliwe jest zminimalizowanie negatywnych konsekwencji tej tendencji.
W wyniku otwarcia Polski i krajów sąsiednich na wymianę gospodarczą i turystyczną zwiększyło się natężenie ruchu kołowego w kraju.
Dodatkowo, a może przede wszystkim, zwiększyła się kilkunastokrotnie liczba samochodów w Polsce. Sytuacja taka doprowadziła do znacznego pogorszenia jakości środowiska życia w rejonie głównych ciągów komunikacyjnych. W konsekwencji rozpoczęte zostały działania w zakresie modernizacji ciągów komunikacyjnych.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Modernizacja układów komunikacyjnych wyprowadzających ruch tranzytowy (przede wszystkim towarowy) z miast zmniejsza liczbę osób znajdujących się pod wpływem związanych z nim uciążliwości. Dzięki takim zabiegom możliwe staje się rozdzielenie ruchu tranzytowego ilokalnego. Zwiększa się także bezpieczeństwo ruchu. Jednakże budowa dróg ekspresowych wymaga przeznaczenia na ten cel nowych terenów, a ciągi komunikacyjne często stanowią naruszenie ciągłości systemów przyrodniczych.
Planowanie na poziomie województwa musi zapobiegać tym negatywnym skutkom, a jednocześnie zapewnić dostosowanie jakości i układu sieci komunikacyjnej do standardów Unii Europejskiej.
Trend ten polega na zwiększaniu się potrzeb społeczeństwa w zakresie różnorodności, ilości i jakości wszelkiego rodzaju produktów. Wzrost konsumpcji pociąga za sobą zwiększenie zużycia surowców oraz większą produkcję zanieczyszczeń i odpadów.
Niewłaściwa polityka w stosunku do tzw. surowców wtórnych doprowadziła do likwidacji skupów opakowań szklanych, makulatury. W strukturze odpadów zaczęły dominować tworzywa sztuczne.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Negatywne skutki tego trendu mają charakter zarówno punktowy (np.: zrzuty ścieków z oczyszczalni bez III stopnia oczyszczania, wysypiska śmieci nie wyposażone w urządzenia ochrony środowiska), jak i obszarowy (np.: dzikie wysypiska odpadów, odprowadzanie ścieków surowych do gruntu na obszarach nie wyposażonych w kanalizację). Brak świadomości i wiedzy ekologicznej wraz ze wzrostem konsumpcji prowadzi do zwiększania się presji na środowisko w postaci niepohamowanego wzrostu ilości odpadów bytowych. Najważniejsze wydają się zatem wszelkie działania prowadzące do podniesienia świadomości ekologicznej, jak również poszukiwanie mechanizmów (np. ekonomicznych), które pozwoliłyby na minimalizację presji wywieranej na środowisko.
Trend ten polega na zmniejszeniu udziału przemysłu ciężkiego w dochodach województwa w związku z reorganizacją, a także dynamicznym rozwojem innych sektorów gospodarki, np. usługi. Doprowadziło to do ograniczenia udziału przemysłu ciężkiego w ogólnej ilości wytwarzanych na terenie województwa zanieczyszczeń poprzez zmniejszenie liczby ich dużych, punktowych źródeł. Dalsza restrukturyzacja będzie nastawiona na sprostanie rygorystycznym standardom ekologicznym.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Restrukturyzacja pociągnie za sobą likwidację niektórych zakładów lub ich części. Będzie to oznaczać ograniczenie presji wywieranej na środowisko, ale zarazem zmniejszenie zatrudnienia. Województwo powinno zachęcać i wspierać inwestorów, którzy stworzyliby nowe miejsca pracy, jednakże promując działalność bezpieczną dla środowiska. Niezwykle ważne będzie również udzielenie przez województwo wsparcia przy wyborze proekologicznych technologii i prowadzeniu modernizacji istniejących zakładów.
Wzrost lesistości jest m.in. efektem zaniechania uprawy gruntów rolnych w związku ze złą sytuacją w rolnictwie, (szczególnie na obszarach o gorszych warunkach dla rozwoju rolnictwa), przechodzenia części gospodarstw rolnych na działalność pozarolniczą, dużego udziału w ogólnej liczbie właścicieli indywidualnych gospodarstw rolnych osób w wieku emerytalnym lub przedemerytalnym, pomocy finansowej państwa w zalesieniach gruntów prywatnych (Krajowy Program Zwiększania Lesistości, SAPARD).
Konsekwencje i linia strategii województwa
Trend ten ma pozytywny wpływ na środowisko, zwiększa bowiem lesistość województwa, a jednocześnie ogranicza powierzchnie gruntów w uprawie rolniczej, która zazwyczaj ma negatywne skutki dla środowiska (chemizacja, przenawożenie). Oczywiście należy zwrócić uwagę także na negatywne strony tego zjawiska, a mianowicie zmniejszenie różnorodności siedliskowej. Województwo będzie wspierać działania związane ze zwiększaniem lesistości do poziomu zakładanego przez politykę państwa.
W województwie dolnośląskim trend ten jest dosyć wyraźny. Jego wynikiem jest zachowanie w rolniczym użytkowaniu gleb najlepszych, o najwyższej produktywności, gdzie intensywna gospodarka rolna prowadzona jest od dziesięcioleci.
Konsekwencje i linia strategii województwa
W konsekwencji możliwe stanie się ograniczenie intensywności użytkowania rolniczego gleb słabszych. Gleby charakteryzujące się najniższą produktywnością będą stopniowo zalesiane. Intensyfikacja rolnictwa na obszarach o najlepszych glebach nie będzie pociągała za sobą stosowania zabiegów, jakie byłyby niezbędne na glebach niskiej jakości.
Trend ten polega na skupianiu największego potencjału gospodarczego i społecznego w stolicy regionu. Wzrasta liczba mieszkańców miasta, co wiąże się również ze wzrostem presji wywieranej na środowisko.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Trend ten prowadzi do żywiołowej urbanizacji, opisanej powyżej w tendencjach krajowych, ale ma także inny wymiar, a mianowicie odbiera innymi jednostkom miejskim witalne siły utrzymania i/lub rozwoju. Innymi słowy, prowadzi do migracji jednostek o najwyższym potencjale (aktywności) z innych miast regionu do Wrocławia, a w konsekwencji do ubożenia tych miast.
Województwo winno współdziałać z władzami miejskimi w zakresie właściwego ukierunkowywania rozwoju przestrzennego, jak również wspierać inicjatywy mające na celu wzmocnienie pozostałych ośrodków miejskich. Należy postrzegać Wrocław jako element regionu, do rozwoju którego niezbędna jest infrastruktura innych ośrodków.
Zjawisko polega na zamykaniu kolejnych linii kolejowych i zaniechaniu użytkowania dróg wodnych. Przyczyny tego stanu mają charakter ekonomiczny.
Konsekwencje i linia strategii województwa
W wielu przypadkach trend ten nie ma charakteru tymczasowego. Towarzyszy mu dewastacja istniejącej infrastruktury kolejowej czy urządzeń wodnych, nabrzeży przeładunkowych, składów itd., co często prowadzi do nieodwracalnych zmian. Wychodząc z założenia, że transport kolejowy i wodny są bardziej przyjazne środowisku od transportu kołowego, trend ten należy zaliczyć do negatywnych, szczególnie biorąc pod uwagę jakość transportu kołowego oraz zjawiska mu towarzyszące. Województwo powinno w przyszłości dążyć do przywrócenia dawnych funkcji transportowych.
Monitoring środowiska stanowi niezwykle istotne źródło informacji o stanie środowiska. Wieloletnie pomiary dają możliwość obserwowania tendencji zachodzących w środowisku i określania zagrożeń. Są również podstawą do podejmowania działań w stosunku do podmiotów uciążliwych dla środowiska.
Ze względu na ogromne znaczenie monitoringu zjawisko ograniczania wydatków w tej dziedzinie wydaje się być bardzo niepokojące.
Konsekwencje i linia strategii województwa
Trend ten jest bardzo niebezpieczny z punktu widzenia poprawnego zarządzania zasobami i jakością środowiska. Brak odpowiedniego sytemu monitoringu powoduje konieczność przeprowadzania procesów decyzyjnych na podstawie nieaktualnych danych. Rolą województwa jest zatem wspieranie jednostek prowadzących monitoring w staraniach o pozyskanie środków finansowych i promowanie ich jako bardzo ważnego ogniwa ochrony środowiska, narzędzia do oceny wdrażania prawodawstwa UE oraz tworzenia i oceny programów naprawczych.
