Błonia, szuwary, welony...

Dawno temu w dolinach wielkich rzek rosły głównie: łęgi wierzbowe, topolowe, wiązowo-dębowo-jesionowe. Lasy te jako jedne z pierwszych padły ofiarą człowieka. Dziś, z wyjątkiem niewielkich skrawków, należą już do zamierzchłej przeszłości, a wnętrza dolin rzecznych stały się krainą traw: łąk i pastwisk.
Dolina wielkiej rzeki - tak Warty, jak i Odry - odznacza się charakterystycznym układem różnych typów zbiorowisk roślinnych. Sam brzeg rzeki i strefa przybrzeżna, odsłaniana podczas niskich stanów wody, a obejmująca także efemeryczne łachy i namuliska, stanowi specyficzne środowisko życia roślin. Rosną tu drobne, jednoroczne rośliny, np. cibora i uczepy. Na niektórych odcinkach, najczęściej przy ostrogach, w strefie tej wykształca się także wąski pas wyższych, trwałych roślin. Wśród nich dominuje najczęściej mozga trzcinowata, łączeń baldaszkowaty, a miejscami spotykany jest także typowy dla siedlisk lekko zasolonych sitowiec nadmorski. Nad samym brzegiem rzeki spotyka się też bujne ziołorośla, np. z udziałem rzadkich, a okazałych gatunków: arcydzięgla nadbrzeżnego czy wilczomlecza błotnego.
Przylegający do rzeki teren zalewowy, ograniczony obustronnie wałami przeciwpowodziowymi, zajęty jest przede wszystkim przez zalewowe łąki manny mielec i mozgi trzcinowatej. W miejscach stale mokrych, na wypłyconych dnach starorzeczy, na grubych warstwach organicznych mułów, na brzegach rowów i kanałów, dominują szuwary manny. Ta okazała trawa dorasta do 1,5 metra wysokości i produkuje rocznie do 20 ton biomasy z hektara. Mannowiska bywają koszone, będąc bardzo bogatym źródłem surowca na kiszonkę. Często też pozostawiane są bez użytkowania, a bagienny charakter ich siedlisk sprawia, że ewentualne procesy sukcesji w kierunku innych zbiorowisk są stosunkowo powolne. W miejscach zalewanych wodami rzecznymi, ale przynamniej przez pewien okres roku suchych, rosną natomiast szuwary mozgi trzcinowatej. Jest to chyba najpospolitsza trawa w dolinach rzecznych. Spotkamy ją na wysuniętych w rzekę ostrogach, tworzy też pasy tuż nad brzegiem rzeki, ale największe jej skupienia porastają rozległe, zalewowe równiny. Zwarte szuwary mozgi to bardzo cenne łąki kośne: czasami udaje się z nich uzyskać nawet 4-5 pokosów rocznie. Ich użytkowanie bywa jednak utrudnione przez częste i długotrwałe zalewy.
Na siedliskach zalewanych na tyle często, by rzeka nanosiła na nie użyźniajace namuły, a jednocześnie szybko odsłanianych spod wody, rosną uważane za najcenniejsze użytki zielone doliny - łąki wyczyńcowe. Ich płaty spotyka się także na położonych za wałami polderach. W trawiastej runi dominuje wyczyniec łąkowy wraz z wiechliną bagienną, towarzyszą mu typowe dla siedlisk wilgotnych zioła. Koszone często trzykrotnie w ciągu roku, łąki te dostarczają około 10 ton doskonałego siana z hektara.
Na wilgotnych siedliskach polderów, pod wpływem nastawionej na doraźne efekty gospodarki łąkarskiej, powstały rozległe łąki zdominowane przez kępową trawę - śmiałka darniowego albo przez rozłogową kłosówkę wełnistą. Dominujące tu trawy mają nikłą wartość paszową i są niechętnie zjadane przez bydło. Fakt ten sprawia, że często płaty tych łąk są porzucane i zaczynają zarastać bujnymi ziołoroślami wiązówki, tojeści, krwawnicy i wierzbownicy.
Na wilgotnych torfach lub madach często rozwijają się monotonne krajobrazowo pastwiska z charakterystycznymi, wyniosłymi kępami situ rozpierzchłego, omijanego przez zwierzęta. Między kępami rosną różne gatunki typowe dla miejsc wilgotnych i deptanych, ich ruń jest jednak zwykle silnie przygryziona.
Krajobraz polderowych łąk urozmaicają pojedyncze zadrzewienia, głównie jesionów, wierzb i topól, oraz kępy zarośli, przywiązane najczęściej do podnóży grobli, a budowane zwykle przez bez czarny.
W kompleksie z łąkami występują płaty wiklin oraz trzcinowiska i turzycowiska. Zarośla i trzciny oplecione są pnączami, przede wszystkim kielisznikiem i chmielem. Ich zbiorowiska geobotanicy nazywają welonami. Oplatające drzewa i krzewy festony chmielu i kielisznika są jednym z charakterystycznych elementów krajobrazu wielkich dolin. W obrębie terenu zalewowego rozrzucone są często niewysokie, piaszczyste wzniesienia, zajęte przez traworośla trzcinnika piaskowego lub skupienia lepiężnika kutnerowatego.
Pewien wyjątek w krajobrazie zagospodarowanych dolin rzecznych stanowi roślinność Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, objętego granicami rezerwatu ornitologicznego Słońsk. Zbiornik ten, podobnie jak międzywale, podlega powtarzającym się zalewom wodami rzecznymi. Jednak ze względu na pewną izolację zbiornika od nurtu Warty rytm, a zwłaszcza długotrwałość tych zalewów jest odmienna niż na międzywalu. Najbardziej znamienną cechą tego fragmentu terenu jest obecność miejsc, w których woda ustępuje zazwyczaj dopiero w pełni sezonu wegetacyjnego. Bardzo silna jest też zmienność zasięgu i długotrwałości zalewu w poszczególnych latach. Takie warunki hydrologiczne wpływają na ukształtowanie się szaty roślinnej zbiornika. Powierzchniowo dominują tu zbiorowiska szuwarowe mozgi trzcinowatej i manny mielec. Olbrzymie powierzchnie zajęte są jednak także przez zbiorowiska rzepichy oraz przez powstające co roku od nowa po ustąpieniu wody, pionierskie zbiorowiska jednorocznych roślin, zwłaszcza uczepów. Teren zbiornika to mozaika trwałych szuwarów i zarośli oraz rozmaitych stadiów zarastania terenu.
Wyniesiona ponad poziom normalnych zalewów, i dlatego nie oddzielona od koryta rzeki wałami, terasa doliny Odry, rozciągająca się poniżej Kostrzyna, zajęta jest przez niskie łąki i pastwiska, zwane błoniami. Są one zalewane tylko sporadycznie przy wysokich stanach wód. Na naniesionych przez rzekę madach, pod wpływem stałego wypasu bydła, wykształcają się niskie, "przylegające do ziemi" murawy o zwartej darni. Roślinność błoni w dolinach wielkich rzek jest odmienna od łąk i pastwisk występujących gdzie indziej. Wyróżniają się dominacją dwóch trawek: mietlicy rozłogowej i wyczyńca kolankowatego. Częste są też gatunki typowe dla miejsc deptanych: pięciornik gęsi i rozłogowy, jaskier rozłogowy, biała koniczyna rozłogowa. Czasami obficie występuje perz. Zgryzioną płaszczyznę murawy ożywiają rdzawe wiechy szczawiu kędzierzawego. Błonia są powszechnie użytkowane jako pastwiska, a wypas jest niezbędnym warunkiem ich trwałości.
Częstym elementem krajobrazu błoni nadodrzańskich są pojedyncze krzewy dzikich róż i głogów, szczególnie piękne jesienią, gdy mienią się czerwienią owoców.
Rozległe, piaszczyste terasy położone dalej od koryta rzecznego zalewane są tylko sporadycznie podczas większych powodzi. Niegdyś rosły na nich prawdopodobnie lasy łęgowe zdominowane przez topolę białą, wyniszczone dziś. Teraz przeważają tu zwarte traworośla zdominowane przez perz, trzcinnik piaskowy, mietlicę pospolitą, kostrzewę piaskową lub wiechlinę wąskolistną. Miejscami barwne płaty tworzą kwitnące zawciągi lub kocanki piaskowe. Czasem w większych skupieniach srebrzą się liście lepiężnika kutnerowatego. W składzie florystycznym dużo jest gatunków "przydrożno-śmietnikowych", takich jak lnica, mydlnica czy powój. Murawy te to najczęściej nieużytki, czasami tylko sporadycznie przepasane.
Bardzo interesujący przyrodniczo element doliny stanowią starorzecza. Najpospolitsze są w dolinie Odry, na północ od Kostrzyna. Spotyka się je też na międzywalu Warty. Zarastają je najczęściej szuwary pałki i jeżogłówki. Na tafli wody rozwijają się często urokliwe płaty grzybieni białych, osoki aloesowatej, a także skupienia pływających rdestów i rdestnic. W jednym starorzeczu znaleźć można często kilkaset gatunków roślin formujących kilkadziesiąt zbiorowisk. Nieco podobny do starorzeczy charakter mają torfianki, pozostałe po wykopaniu torfu, np. w okolicach Lemierzyc.
Opis krajobrazu dolin nie byłby także pełen, gdyby nie wspomnieć o charakterystycznej roślinności dawnych, opuszczonych po II wojnie siedlisk ludzkich. Ich miejsca wyznaczają skupienia bzów, kępy dawniej uprawianych w ogródkach roślin, np. rudbekii i festony dzikiego wina.

Zobaczysz to na trasach rowerowych 1, 2, 3 i 5 oraz na trasach pieszych 1 i 2, a także na szlaku kajakowym Wartą i Starą Wartą.

Ta strona jest fragmentem przewodnika turystycznego po Parku Krajobrazowym Ujście Warty [Ujście Warty - przewodnik turystyczny; strona główna] [Ujście Warty - strona główna serwisu] [Lubuski Klub Przyrodników - strona główna]