Wymaga to zatem wszechstronnych działań ochronnych in situ (czyli w miejscu naturalnego występowania danego elementu) i ex situ (czyli poza naturalnym środowiskiem, w stworzonych przez człowieka kolekcjach, ogrodach zoologicznych, bankach genów itp.), a także współdziałania wielu instytucji reprezentujących różne sektory gospodarki.
Kierunki ochrony różnorodności biologicznej są szersze niż w tradycyjnie pojmowanej ochronie przyrody i powinny być odnoszone do przestrzeni całego kraju, a nie tylko do obszarów prawnie chronionych, które stanowią de facto jego mały wycinek. Ważne jest też wskazanie sposobów zachowania bądź przywrócenia różnorodności biologicznej na terenach użytkowanych i zagospodarowanych przez człowieka, w tym na obszarach już znacznie zdegradowanych.
Zgodnie z zapisami Konwencji, przedmiotem ochrony powinno być całe bogactwo przyrodnicze występujące na Ziemi. Jednak ograniczone środki finansowe przy znacznych kosztach, które trzeba ponieść na ochronę różnorodności biologicznej, zwłaszcza przy zastosowaniu czynnych form ochrony, zmuszają do wydzielenia grup gatunków i ekosystemów o wysokich priorytetach ochronnych. Szczególny nacisk położyć zatem należy na te składniki różnorodności, które są rzadkie i w różny sposób zagrożone wyginięciem lub trwałym przekształceniem.
Przy wyróżnianiu tych priorytetowych elementów, należy brać pod uwagę przesłanki biologiczne (np. gatunki kluczowe, których obecność wpływa na strukturę i funkcjonowanie całego ekosystemu), utylitarne (gatunki mające ważne znaczenie użytkowe) czy etyczno-kulturowe (gatunki postrzegane przez społeczeństwo jako tzw. gatunki flagowe, np. w przypadku naszego kraju - żubr, bocian biały, które są traktowane przez społeczeństwo jako szczególne dobro narodowe). Identyfikacja obiektów priorytetowych działań ochronnych powinna być dokonywana w różnej skali: lokalnej, regionalnej, krajowej i międzynarodowej.
Zgodnie z koncepcją rozwoju zrównoważonego, ochrona różnorodności biologicznej jest warunkiem koniecznym dalszego rozwoju gospodarczego kraju, a działania w tym zakresie muszą być zintegrowane z polityką społeczno-gospodarczą.
(b) włącza, w miarę możliwości i potrzeby, ochronę i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej do odpowiednich sektorowych i międzysektorowych planów, programów i polityk."
Zobowiązanie to zostało potwierdzone w II polityce ekologicznej państwa, przyjętej przez Radę Ministrów 13 czerwca 2000 r., a następnie Sejm w sierpniu 2001 r. W dokumencie tym stwierdzono, że ochrona różnorodności biologicznej i krajobrazowej jest istotna dla zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego państwa, a zatem do zadań władz państwowych należy tworzenie warunków sprzyjających ochronie różnorodności biologicznej. Za najważniejsze cele działań w tym zakresie uznano:
"poprawę stanu środowiska - usunięcie lub ograniczenie zagrożeń dla zachowania różnorodności biologicznej i krajobrazowej;
zachowanie, odtworzenie i wzbogacanie zasobów przyrody;
osiągnięcie powszechnej akceptacji dla zachowania całości spuścizny przyrodniczej i kulturowej Polski."
Należy więc zakładać, że realizacja II polityki ekologicznej państwa, której głównym celem jest "tworzenie warunków do realizacji strategii zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju", stworzy korzystne otoczenie prawne, instytucjonalne i organizacyjne dla wdrożenia Krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej, zwanej dalej Strategią. Wpłynie też na ogólną poprawę stanu środowiska, co również uznać trzeba za jedno z zasadniczych uwarunkowań skutecznej ochrony różnorodności biologicznej, zwłaszcza in situ.
W II polityce ekologicznej państwa określone zostały także główne kierunki działań oraz cele ochrony różnorodności biologicznej w podziale na trzy przedziały czasowe: krótkookresowe - do 2002 roku, średniookresowe - do 2010 roku oraz długookresowe - do 2025 roku(3).
Cele krótkookresowe dotyczą przede wszystkim opracowania i wdrożenia Strategii ochrony różnorodności biologicznej, jako jednej z 13 strategii szczegółowych, stanowiących instrumenty realizacji II polityki ekologicznej państwa. Mówi się w nich również o konieczności "połączenia w jeden resort administrowania wszystkimi zasobami naturalnymi, co oznacza m.in. włączenie do kompetencji Ministerstwa Środowiska zadań związanych z ochroną zasobów przyrodniczych Bałtyku(4), ochrony gleb oraz planowania przestrzennego (...) oraz powołania Urzędu Głównego Konserwatora Przyrody, jako agencji nadzorowanej przez Ministra Środowiska;
Cele średniookresowe odnoszą się do działań na rzecz pełnej realizacji Strategii. Jest w nich mowa o utworzeniu w Polsce Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych NATURA 2000, wspieraniu prac badawczych i inwentaryzacyjnych w zakresie oceny stanu i rozpoznawania zagrożeń różnorodności biologicznej, prowadzeniu monitoringu różnorodności biologicznej. Ponadto w celach tych zwrócono szczególną uwagę na realizację Strategii przede wszystkim w ramach gospodarki rolnej, przy realizacji programów inwestycyjnych w budownictwie, rolnictwie, leśnictwie, transporcie i turystyce, a także w edukacji.
Cele długookresowe, to w istocie wizja pożądanego stanu, na którą składają się dwa zasadnicze elementy: 1) zabezpieczenie zachowania cennych przyrodniczo obszarów, dotychczas nie chronionych prawnie, poprzez objęcie ich różnymi formami ochrony przyrody; 2) stworzenie na pozostałym terytorium kraju takich warunków i zasad prowadzenia działalności gospodarczej (w tym zasad ochrony gatunkowej zwierząt i roślin), aby różnorodność biologiczna na terytorium kraju ulegała stopniowemu wzbogacaniu. Dla kontroli tego procesu powinien być wypracowany naukowo uzasadniony i społecznie akceptowalny zestaw mierników."
W ostatnich latach przyjęto także inne dokumenty strategiczne, których realizacja tworzyć powinna korzystne otoczenie dla działań podejmowanych w ramach niniejszej Strategii(5). Do dokumentów tych zaliczyć należy:
Polska 2025 - Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju (przyjęta przez Radę Ministrów 26 lipca 2000 roku);
Narodowa Strategia Ochrony Środowiska na lata 2000 - 2006 (projekt przyjęty przez Komitet Polityki Regionalnej i Zrównoważonego Rozwoju Rady Ministrów Środowiska 27 lipca 2000 roku);
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej - przez edukację do zrównoważonego rozwoju (przyjęta przez Ministra Środowiska i Ministra Edukacji 21 września 2000 roku);
Koncepcja Polityki Zagospodarowania Przestrzennego Kraju (przyjęta przez Radę Ministrów 5 października 1999 roku);
Polityka Leśna Państwa (przyjęta przez Radę Ministrów 22 kwietnia 1997 roku);
Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa (przyjęta przez Radę Ministrów 13 lipca 1999 roku).
Strategia nawiązuje także do konwencji i porozumień międzynarodowych, których Polska jest stroną, wśród których do najważniejszych należą:
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego (Konwencja Paryska), ratyfikowana w 1976 roku (Dz.U. z 1976 r. Nr 32, poz.190);
Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (Konwencja Ramsarska), ratyfikowana w 1978 roku (Dz.U. z 1978 r. Nr 7, poz.24);
Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Konwencja Helsińska), ratyfikowana w 1999 roku (Dz.U. z 2000 r. Nr 28, poz.346);
Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (Konwencja Waszyngtońska), ratyfikowana w 1989 roku (Dz.U. z 1991 r. Nr 27, poz.112);
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk(Konwencja Berneńska), ratyfikowana w 1995 roku (Dz.U. z 1996 r. Nr 58, poz.263);
Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska), ratyfikowana w 1996 roku (Dz.U. z 2003 r. Nr 2, poz. 17);
Konwencja o różnorodności biologicznej, ratyfikowana w 1995 roku (Dz.U. z 2002 r. Nr 184, poz.1532);
Protokół z Kartageny o bezpieczeństwie biologicznym, podpisany w 2000 r. (nie opublikowany);
Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego; ratyfikowane w 1995 roku (Dz.U. z 1999 r. Nr 96, poz.1108);
Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie, ratyfikowane w 1996 roku (Dz.U. z 1999r. Nr 96, poz.1112);
Europejska Konwencja Krajobrazowa, podpisana w 2001r. (nie opublikowana).
Bezpośrednią podstawą prawną opracowania, a w przyszłości także aktualizacji Strategii jest art. 35 ust. 2 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2001 r. Nr 99, poz. 1079 z późn. zmianami) zobowiązujący ministra właściwego do spraw środowiska do sporządzenia krajowej strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej, wraz z programem działania.
Formułując zalecenia w niniejszej Strategii zastosowano podejście sektorowe(6) (ze względu na realizatorów), dokonując ich podziału na działy(7), wyróżnione zgodnie z oficjalnym podziałem na działy administracji (ustawa z dnia 4 września 1997 roku o działach administracji rządowej Dz. U. z 1999 r. Nr 82, poz.928 z późn. zmianami).
Zgodnie z art. 35 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody uzupełnienie Strategii stanowi szczegółowy program działania, w którym w odniesieniu do celów operacyjnych zdefiniowanych w Strategii określone zostały warunki realizacyjne, w tym: jednostki odpowiedzialne za realizację, podmioty uczestniczące, szacunkowe koszty, źródła finansowania oraz termin realizacji.
Różnorodność biologiczna Polski należy do najbogatszych w Europie(8). Jest to wynikiem zarówno dogodnych warunków naturalnych (położenie w centralnej części kontynentu, brak naturalnych barier na wschodzie i zachodzie, strefa klimatu przejściowego, zróżnicowana budowa geologiczna i urozmaicona rzeźba), jak i odmiennych, w stosunku do pozostałych krajów europejskich, wpływów gospodarki człowieka (nierównomierne uprzemysłowienie i urbanizacja kraju, zachowane na znacznych obszarach tradycyjne, ekstensywne rolnictwo oraz rozległe i trwałe historycznie lasy). Na stan różnorodności biologicznej wpłynęły także działania podejmowane w ramach ochrony przyrody, mającej w Polsce długą tradycję. W rezultacie podejmowanych inicjatyw wiele problemów odnoszących się do racjonalnego użytkowania różnorodności biologicznej zostało już rozwiązanych. Najważniejsze dokonania w tym zakresie przedstawione zostały w załączniku nr 2.
Jednak i w Polsce występowały i występują zagrożenia dla różnorodności biologicznej typowe dla współczesnej cywilizacji. Wśród nich do najbardziej znaczących zaliczyć należy:
postępującą urbanizację i zagospodarowanie kraju, realizowane często bez uwzględnienia wymagań ekologicznych (w tym zasad ochrony różnorodności biologicznej), prowadzące m.in. do likwidacji powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, zaburzenia funkcjonowania ekosystemów (w tym ich łączności) oraz dysharmonii krajobrazu;
procesy eutrofizacji, odwadniania, zakwaszenia gleb, skażenie toksycznymi związkami chemicznymi bądź zmianami termicznymi oraz wywołaną przez człowieka sukcesją, co powoduje zmiany cech naturalnych siedlisk/biotopów/ekosystemów oraz zmiany walorów przyrodniczych;
zmiany sposobów użytkowania ziemi, w tym ograniczenie lub zaniechanie tradycyjnych metod produkcji rolnej i wywoływane przez nie zjawiska sukcesji, powodujące przekształcenia struktury krajobrazu oraz zarówno likwidację i fragmentację siedlisk/ekosystemów jak i uproszczenie, ujednolicenie i zniszczenie mozaiki siedlisk;
negatywną presję człowieka na gatunki postrzegane jako konfliktowe (gatunki wymagające ochrony, które jednocześnie mogą sprawiać problemy gospodarcze i społeczne, np. bóbr, kormoran, wydra), co powoduje ograniczenie liczebności ich populacji;
nadmierną eksploatację populacji wybranych gatunków dziko żyjących (np. grzyby, zioła, ślimaki, niektóre gatunki łowne), co powoduje ograniczenie liczebności ich populacji i zburzenie równowagi ekologicznej (dotyczy zwłaszcza odławiania drapieżników np. ryb);
postępującą synantropizację fauny i flory oraz przenikanie gatunków obcych(9) (w tym także ich planowe lub przypadkowe introdukcje), co powoduje wypadanie gatunków rodzimych, słabszych konkurencyjnie;
genetyczne modyfikacje gatunków i ich uwalnianie do środowiska, czego efekty są w większości przypadków jak dotychczas nierozpoznane.
Przemiany polityczne ustrojowe i gospodarcze, jakie zaszły po roku 1989 zwiększyły zagrożenia dla różnorodności biologicznej (gospodarka wolnorynkowa, zwiększenie inwestowania na nowych terenach, otwarcie granic, wzrost konsumpcji, itp.), a trudności ekonomiczne kraju w trakcie transformacji gospodarki znacznie utrudniły realizację zadań z zakresu jej ochrony w nowych realiach politycznych.
Wobec takiej sytuacji, dotychczasowe kierunki działań w sferze ochrony przyrody stają się w obecnych warunkach niewystarczające. Stosowane narzędzia realizacji zadań w zakresie ochrony różnorodności biologicznej wymagają stałego wzmacniania (kadry, środki finansowe) i doskonalenia (prawo, struktury organizacyjne). Niezbędna jest także większa integracja działań ochronnych z działaniami profilaktycznymi, za które odpowiedzialne winny być przede wszystkim sektory gospodarcze.
Realizacja wielu zadań nie będzie możliwa bez rozległej wiedzy na temat stanu, zmian i zagrożeń różnorodności biologicznej. Wiedza ta powinna służyć zarówno doskonaleniu metod ochrony, jak również szerokiej edukacji formalnej i nieformalnej całego społeczeństwa, a w tym przedstawicieli władzy. Bez przebudowy świadomości społecznej skuteczność wszelkich przedsięwzięć na rzecz zrównoważonego rozwoju (a w tym ochrony różnorodności biologicznej) będzie znikoma.
Ochrona różnorodności biologicznej musi być realizowana na obszarze całego kraju, również na obszarach użytkowanych produkcyjnie przez człowieka. Wymaga to przyjęcia nowatorskich rozwiązań, które będą uwzględniały zarówno interes gospodarczy jak i ochrony środowiska. Dotyczy to zwłaszcza obszarów użytkowanych rolniczo, które stanowią główny element krajobrazu Polski.
Obszary rolnicze charakteryzują się bogatą mozaiką siedlisk, wynikającą z tradycyjnych form gospodarowania, co powoduje, że około 30% użytków rolnych przedstawia wysokie walory przyrodnicze spełniając funkcję ostoi zagrożonych gatunków flory i fauny. Taka sytuacja wymusza w sektorze rolnym dokonanie zasadniczych zmian, szczególnie, że polskie rolnictwo przygotowuje się obecnie do modernizacji produkcji rolniczej i obszarów wiejskich. W odczuciu społecznym działania na rzecz środowiska mają mniejsze znaczenie wobec wagi problemów strukturalnych. Prowadzi to do wzrostu zagrożenia walorów przyrodniczych, nie tylko ze względu na dążenie do wzrostu i specjalizację produkcji rolniczej, jak również w efekcie pogłębiającej się marginalizacji regionów o niekorzystnych warunkach gospodarowania.
W Polsce, jak dotychczas, brak jest wyraźnej polityki mającej na celu zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, łączący w sobie ochronę różnorodności biologicznej w ekosystemach rolniczych i zapewnienie odpowiedniego poziomu życia rolników. Można to osiągnąć jedynie poprzez realizację wieloletnich programów rolnośrodowiskowych prowadzących do krzewienia dobrej praktyki rolniczej i podniesienia kultury ekologicznej społeczności wiejskiej.
Szczególna rolę w ochronie różnorodności biologicznej spełniają lasy, ponieważ pomimo znaczących przekształceń nadal zachowują duży stopień naturalności, cechują się znacznym zróżnicowaniem siedlisk i są ostoją wielu gatunków roślin i zwierząt, a także stanowią ważne ogniwo spajające inne ekosystemy i znacząco wpływają na ich stan, w tym również poprzez kształtowanie bilansu wodnego. Priorytetowa rola lasów w kształtowaniu i ochronie różnorodności biologicznej wymaga uznawania tej funkcji na równi z innymi ważnymi funkcjami. Szczególnej troski wymagają lasy prywatne, które w większości z powodu trudnej sytuacji finansowej właścicieli nie są w należyty sposób zagospodarowane i chronione.
Fundamentalne znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej ma ochrona ekosystemów wodnych, wód przybrzeżnych morza, rzek i ich dolin, jezior, oczek wodnych i terenów wodno-błotnych.
W gospodarce przestrzennej należy pilnie monitorować procesy bezpośrednio zagrażające walorom przyrodniczym i krajobrazowym naszego kraju i skutecznie je eliminować. Przede wszystkim należy zahamować rozpraszanie zabudowy - zwłaszcza na terenach o wysokich walorach krajobrazowych. Skutki powstawania nowych osiedli mieszkaniowych i rekreacyjnych lub też nowej zabudowy o funkcjach magazynowo-handlowych, to w wielu przypadkach fragmentacja krajobrazu, zaburzająca jego funkcjonowanie i utrudniająca skuteczną ochronę różnorodności biologicznej.
W większym stopniu należy także uwzględnić problematykę ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej w procedurach sporządzania dokumentów planistycznych na poziomie regionalnym i lokalnym. Szerzej wykorzystywane być powinny nowe "planistyczne" instrumenty ochrony środowiska, jakimi są oceny oddziaływania na środowisko, już nie tylko pojedynczych inwestycji, ale także - planów i programów. W tym celu konieczne jest dostarczenie planistom niezbędnych informacji o stanie różnorodności biologicznej, jej zagrożeniach i potrzebie ochrony (dokończenie kompleksowej inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej kraju). Wymaga to przygotowania lub przystosowania baz danych, w taki sposób, aby można je było wykorzystywać w planowaniu przestrzennym (dotyczy to zwłaszcza informacji kartograficznych w odpowiednich skalach).
Ważnym zagadnieniem jest również powstawanie konfliktów społecznych wokół ochrony przyrody w warunkach gospodarki rynkowej. Ich eliminacja wymaga wypracowania procedur negocjowania warunków ochrony oraz ustanowienia nowych instrumentów, zwłaszcza ekonomicznych, zachęcających społeczności lokalne do włączania się w działania na rzecz ochrony przyrody.
Rozwiązanie wspomnianych wyżej problemów wymagać będzie stworzenia stosownych uregulowań prawnych oraz wdrożenia efektywnych mechanizmów organizacyjnych, technicznych i finansowych, odnoszących się do wszystkich sfer ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej. Bardzo duże znaczenie dla końcowych rezultatów podejmowanych działań będzie miało również tempo wzrostu gospodarczego kraju w obecnej dekadzie oraz optymalne wykorzystanie szans jakie stwarza przyszłe członkostwo Polski w Unii Europejskiej.
Reasumując należy stwierdzić, że większość problemów w sferze ochrony różnorodności biologicznej wzajemnie przenika się i warunkuje. Do najważniejszych z nich należą:
Niewystarczające rozpoznanie stanu oraz zmian i zagrożeń różnorodności biologicznej.
Niska świadomość ekologiczna społeczeństwa, w tym także przedstawicieli władzy.
Brak lub niewystarczające uwzględnienie potrzeb oraz zasad ochrony różnorodności biologicznej w politykach i działaniach resortowych
Niewystarczające siły i środki finansowe przeznaczane na realizację zadań z zakresu ochrony przyrody.
Niedokończony proces tworzenia warunków prawnych ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej.
Każdy z wyżej wymienionych problemów wymaga podjęcia konkretnych działań w celu ich rozwiązania.
Usuwanie lub ograniczanie aktualnych i potencjalnych zagrożeń różnorodności biologicznej;
Zachowanie i/lub wzbogacanie istniejących oraz odtwarzanie zanikłych elementów różnorodności biologicznej;
Integracja działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej z działaniami ważnych dla tej ochrony sektorów gospodarki oraz administracji publicznej i społeczeństwa (w tym organizacji pozarządowych).
Powyższe działania realizowane będą poprzez tworzenie odpowiednich mechanizmów prawnych, organizacyjnych i ekonomiczno-finansowych, warunkujących zachowanie i racjonalne użytkowanie zasobów różnorodności biologicznej, a także szerokie upowszechnianie znaczenia podejmowanych działań. Do mechanizmów tych bezpośrednio odnoszą się przedstawione niżej działania operacyjne. Ich układ nawiązuje do działów administracji rządowej, określonych w ustawie o działach administracji rządowej z 4 września 1997 r. W niektórych przypadkach, ze względów porządkowych, w obrębie działów wyróżniono także sfery problemowe.