Leżanina^*

Las to nie tylko zbiór drzew (drzewostan), ale także wszystkie inne rośliny i pozostałe organizmy żyjące w tym środowisku. To przestrzeń, w której obok powierzchni pokrytych drzewami występują też tereny otwarte (polany, luki) porośnięte światłolubną roślinnością zielną i związaną z nią fauną. Las to obiekt, gdzie nieustannie coś się zmienia, w którym zachodzą ciągłe i różnorodne procesy, wraz z procesem zamierania drzew i wyrastania nowych. Sieć wzajemnych powiązań pomiędzy gatunkami i zespołami gatunków powoduje, że jakakolwiek zmiana jednego tylko elementu ekosystemu pociąga za sobą inne, wszystko zaś pozostaje w stanie dynamicznej równowagi, gwarantującej trwanie lasu.

Jednym z ważniejszych elementów tak rozumianego lasu są pozostałości drzew, które skończyły już swoje życie. Rozkładające się drewno takich drzew to miejsce życia wielu roślin, grzybów i zwierząt, a przy tym element ekosystemu, którego znaczenie dla funkcjonowania lasu trudno jest przecenić. W ekologii przyjęło się określanie obumarłych fragmentów żyjących osobników drzew (np. zmurszałe części pni, suche gałęzie i konary, obumarłe korzenie) oraz martwych, rozkładających się, stojących i leżących całych drzew, lub ich części, jako tzw. "martwego drewna". Nazwa ta jest jednak umowna. Ekolodzy wiedzą, że "martwe" drzewo jest bardziej żywe, niż wtedy gdy rosło, tętni bowiem życiem zasiedlających je organizmów.

Rolę rozkładającego się drewna w lesie zaczęto w pełni doceniać dopiero niedawno. Do dziś wiedza na jego temat i świadomość jego znaczenia nie w pełni przebiła się do szerokiej świadomości społecznej. Jeszcze do niedawna sądzono, że resztki martwych drzew to "miejsce rozmnoży szkodników i chorób", i że ich pieczołowite usuwanie świadczy o trosce leśnika o las. Dziś wiemy już, jak wiele szkód spowodowało to przekonanie. Czasami więcej szkody dla lasów może przynieść usunięcie z niego martwego drzewa, niż wycięcie podobnego, jeszcze żywego...

Czym martwe drzewo jest dla ekosystemu? Nieprzebranym bogactwem przeróżnych mikrosiedlisk. Wyobraźmy sobie, jak zwykły, gładki wałek drewna położony na płaskiej powierzchni dna lasu może urozmaicić warunki mikroklimatyczne takiego "siedliska". Tworzy się strefa styku wałka i gleby, strefa cienia - podwyższonej wilgoci i względnego termicznego spokoju (w cieniu wałka), strefa intensywnego nasłonecznienia, znacznych wahań temperatury i silnego parowania. A przecież to tylko gładki wałek, będący zaledwie bardzo uproszczonym modelem kawałka rozkładającego się drewna. Prawdziwy "wałek" drewna stanowi w rzeczywistości skomplikowaną mikrorzeźbę szczelin, listew, sęków, dziupli i żerowisk. Każda z takich form posiada swoje odrębne zróżnicowanie i mikroklimat. Sama jednak powierzchnia, choć tak niezwykle urozmaicona, nie wyczerpuje wszystkich "zasobów lokalowych" martwego drewna. Jego wnętrze, miąższ, stanowi równie interesujące i zróżnicowane środowisko, jak również pokarm dla wielu organizmów. Jedne drążą swoje chodniki i komory w twardym, nierozłożonym drewnie, inne (grzyby) powodują jego rozkład, a jeszcze inne wymagają do swojego rozwoju materiału będącego efektem takiego procesu - od pozornie twardego drewna, w które już wniknęły strzępki grzybni po suchy sypiący się mursz lub pełną wody "gąbkę". Jeśliby leżące martwe drewno potraktować jedynie jako "gładkie wałki" o różnych średnicach, stanowić one będą około 65 m2 dodatkowej, zróżnicowanej powierzchni na każde 100 m2 dna lasu. A gdyby uwzględnić tę całą zewnętrzną i wewnętrzną porowatość martwego drewna?

dostawy drzew dla lasu

O rodzaju, ilości i rozmieszczeniu martwego drewna w lesie decydują sposoby jego "dostawy". Te, z kolei, zależą od dynamiki drzewostanu - stadium jego rozwoju i, często z nim powiązanych, czynników śmiertelności drzew.

Od wczesnej fazy młodocianej rozwój drzewostanu wiąże się z koniecznością konkurencji pomiędzy młodymi drzewami o zasoby pokarmowe i światło. Szybciej rozwijające się osobniki zagłuszają gorzej dostosowane drzewka, które stopniowo obumierają. Konkurencję o światło przegrywają też niżej położone gałęzie poszczególnych drzew. "Oczyszczając się" w ten sposób, drzewa wykształcają charakterystyczne, podziwiane przez nas smukłe i strzeliste pnie. Stopniowemu rozwojowi drzewostanu towarzyszy równomierne zaopatrzenie ekosystemu w martwe drewno. Po osiągnięciu maksymalnego nasilenia obumierania młodych drzew (w wieku 20-60 lat, w zależności od gatunku), coraz większy udział w martwym drewnie zaczynają stanowić obłamujące się gałęzie. Z czasem, źródłem wielkowymiarowego martwego drewna stają się pojedyncze, umierające ze starości, bądź porażone chorobą duże drzewa.

Nieodłącznym elementem dynamiki lasów są różnego typu zaburzenia. Polegają one na miejscowym zniszczeniu istniejącej roślinności (drzewostanu) przez czynnik zewnętrzny (opady, wiatr, mróz, działanie organizmów żywych: owadów, grzybów, bakterii itp). Nie jest to zjawisko, które z punktu widzenia życia lasu należy oceniać negatywnie. To właśnie dzięki różnego typu zaburzeniom w lesie zwalnia się miejsce, które może być zajęte przez nowe pokolenia drzew. Proces mozaikowego niszczenia drzewostanu, a następnie wypełniania zwolnionej przestrzeni przez następne pokolenia drzew, decyduje o trwałości lasu jako całości. Paradoksalnie więc las żyje dzięki temu, że giną poszczególne składające się nań drzewa. Zaburzenia mogą być naturalne (np. wywracanie drzew przez wiatr, masowy pojaw owadów itp.) lub powodowane przez człowieka (np. zrąb, spowodowany przez człowieka pożar itd.). Zaburzenia naturalne charakteryzują się nieregularnością i nieprzewidywalnością występowania. Efektem zaburzenia jest powstanie luki oraz nagromadzenie dużego, miejscowego zapasu martwego drewna. Zaburzenia w lasach naturalnych mogą mieć bardzo różną skalę przestrzenną: od wywrócenia z korzeniami pojedynczego świerka po kilkusethektarowe wiatrołomy.

Zaburzenia powodowane przez wiatr, ogień czy śnieg mogą występować niezależnie od działania żywych organizmów, częściej jednak z nimi współwystępują. Tak jest np. w przypadku infekcji grzybowej (np. korzeniowca wieloletniego) porażającej grupy sąsiadujących ze sobą świerków. Powodując postępującą zgniliznę drewna dolnej partii pnia i obumieranie korzeni sprawia ona, że drzewa stają się bardziej podatne na złamanie i przewrócenie przez wiatr. Żyjące pod korą drzew owady stanowią często dodatkowe, istotne ogniwo powstawania naturalnych zaburzeń. W drzewostanach z dużym udziałem świerka jest to przede wszystkim kornik drukarz, który dość regularnie, co kilka lat zwiększa swoją liczebność. W takich okresach zabija pojedyncze drzewa i grupy świerków odznaczających się mniejszą odpornością (np. z powodu infekcji grzybowej lub suszy). Owady zasiedlające drzewa także przyczyniają się do ich większej podatności na złamanie lub przewrócenie, ponieważ ułatwiają grzybom drogę infekcji drewna. Padając, drzewa często kaleczą swoich sąsiadów ułatwiając ich zasiedlenie przez grzyby lub owady. W ten sposób małe zaburzenia mają tendencję do stopniowego powiększania swojego obszaru. Dzięki zaburzeniom, lasy naturalne odznaczają się bardzo dużym zróżnicowaniem przestrzennym. Dotyczy to również występowania obszarów dużego nagromadzenia martwego drewna (200-400 m3/ha) - pozostałości po drzewostanie sprzed zaburzenia.

ptasie apartamenty

Wiele ptaków jako miejsca gniazdowania wykorzystuje dziuple w martwych drzewach. Prawdopodobnie mikroklimat panujący w dziuplach martwych drzew jest dla ptaków korzystniejszy, gdyż nawet gatunki, które mogą wykuwać dziuple w drzewach żywych, w warunkach lasu naturalnego wybierają często drzewa martwe. Nie bez znaczenia jest również fakt, że martwe drzewa lub martwe części drzew żywych są również trudniej dostępne dla drapieżników. Spróchniałe pnie nie są często w stanie utrzymać masy ciała drapieżnika, a pozbawione kory drewno nie daje oparcia dla łap.

Na przykład w Puszczy Białowieskiej najpospolitszy dzięcioł duży ok. 35% dziupli wykuwa w drzewach martwych. Ponad 70% dziupli dzięcioła średniego znajduje się w martwych pniach lub konarach. Prawie wyłącznie w martwych drzewach wykuwa dziuple dzięciołek i dzięcioł trójpalczasty. Ten ostatni gatunek w większości przypadków gniazduje w martwych i zamierających świerkach. Silnie związanym z martwymi drzewami, jednak prawie wyłącznie liściastymi, jest dzięcioł białogrzbiety. Również dzięcioł czarny i zielonosiwy chętnie wykuwają swoje dziuple w martwych drzewach. Biorąc pod uwagę fakt, że prawie wszystkie dziuple lęgowe dzięciołów są wykuwane corocznie na nowo, zapotrzebowanie tej grupy ptaków na martwe drzewa jest duże. Niedostatek martwych drzew może być czynnikiem poważnie ograniczającym ich liczebność. Nic więc dziwnego, że w lasach zagospodarowanych zagęszczenia dzięciołów związanych z martwym drewnem są 3-4-krotnie niższe niż w lasach naturalnych.

Martwe drzewa stanowią nie tylko miejsce lęgów, lecz również ważną bazę żerową dla dzięciołów. Dla większości gatunków dzięciołów około 70% miejsc żerowania stanowią martwe drzewa lub martwe części drzew żywych. Martwe drzewa oraz suche konary stanowią jeszcze jeden ważny element w ich życiu, gdyż są znakomitym miejscem do bębnienia. Bębnienie, powodowane przez szybkie rytmiczne uderzenia dziobem w rezonujące, suche, ale twarde części drzew, spełnia niezwykle ważną rolę w zachowaniach godowych dzięciołów, służy również do komunikacji pomiędzy partnerami i do oznaczania terytorium.

Pozostałe gatunki dziuplaków w większości wykorzystują gotowe dziuple, jedynie sikora czarnogłówka i kowalik mogą samodzielnie wykuwać dziuple w miękkim drewnie lub poprawiać gotowe dziuple.

Prawie połowa dziupli muchołówki żałobnej i białoszyjej znajduje się w martwych drzewach. Również około 25% dziupli szpaków i około 10% dziupli sikory modrej i ubogiej umieszczonych jest w martwym drewnie. Innymi gatunkami wykorzystującymi dziuple są muchołówki - szara i mała oraz gołąb siniak.

Kolejną grupą ptaków silnie związanych z dziuplami są sowy. Trzy gatunki sów są typowymi mieszkańcami dziupli - puszczyk, sóweczka i włochatka. Puszczyki, będąc dość dużymi ptakami, najchętniej zasiedlają obszerne, naturalne dziuple (powstające w wyniku wygnicia wnętrza pnia), natomiast sóweczka i włochatka - dziuple wykute przez dzięcioły. Włochatki rzadziej lęgną się w martwych drzewach, gdyż preferują dziuple wykute przez dzięcioła czarnego w żywych sosnach, natomiast sóweczki dosyć często zajmują dziuple po dzięciole trójpalczastym bądź dużym, z których wiele ulokowanych jest w martwym drewnie. Inne gatunki sów, takie jak puszczyk mszarny, lęgną się prawie wyłącznie w otwartych gniazdach umieszczonych na złamanych kikutach martwych drzew. W Skandynawii w podobnych warunkach gnieździ się puszczyk uralski i sowa jarzębata.

Jeszcze jednym ważnym elementem martwego drewna są wykroty, a więc systemy korzeniowe wywróconych drzew. Wykroty są ważnym miejscem lęgów wielu gatunków ptaków, m.in. drozdów, rudzika, pokrzywnicy, muchołówki szarej i małej oraz strzyżyka, który w bagiennych lasach Puszczy Białowieskiej około 80% gniazd umieszcza właśnie na wykrotach. Na wykrotach czasem przysiada lub lęgnie się pod nimi największa nasza sowa - puchacz.

domki dla ssaków

Leżące pnie, szczególnie w późniejszych fazach rozkładu, stanowią znakomite środowisko życia dla ryjówek. Zwierzęta te znajdują tam nie tylko ukrycie, ale również dużo pokarmu, jakim są drobne bezkręgowce. Podobną rolę w życiu gryzoni spełniają leżące pnie martwych drzew. Szczególnie chętnie swoje korytarze kopią pod nimi nornice rude i darniówki. Jeżeli drewno jest silnie rozłożone, korytarze nierzadko przebiegają również wewnątrz pni. W pniach mogą się też znajdować magazyny z zapasami pokarmu, jakie stanowią nasiona drzew. Martwe pnie i pniaki wykorzystywane są do przechowywania pokarmu również przez wiewiórki. Jednak gryzonie te znacznie częściej wykorzystują dziuple, zarówno naturalne jak i te wykonane przez dzięcioły, nie tylko jako magazyny, ale przede wszystkim jako miejsca ukrycia i rozrodu. W podobnym celu dziuple drzew używane są przez pilchy - popielicę, koszatkę i orzesznicę. Gatunki te, jak również smużka, wykorzystują wypróchniałe pnie jako miejsca zimowania.

Z dziuplami w martwych drzewach szczególnie mocno związane są niektóre nietoperze. Wśród 13 gatunków nietoperzy stwierdzonych w Puszczy Białowieskiej aż 11 gatunków wykorzystuje dziuple jako kryjówki letnie, a dwa gatunki nawet sporadycznie w nich zimują.

Również ssaki drapieżne wykorzystują dziuple stojących drzew jako miejsca odpoczynku i rozrodu. Szczególnie często czynią to kuny leśne. Z kolei jenoty korzystają z ukryć w leżących, wypróchniałych pniach. Zwierzęta te w warunkach lasu naturalnego chętniej korzystają z takich legowisk, niż z nor wykopanych w ziemi. Zdarza się też, że jenoty zimują w takich miejscach. Kuny leśne, kiedy temperatury zimą spadają do -20oC, schodzą na ziemię i chronią się w leżących pniach, gdyż wraz z grubą warstwą śniegu zabezpieczają one znacznie lepiej przed chłodem niż dziuple w drzewach stojących.

Dla kun leśnych i łasic leżące pnie drzew są również znakomitym terenem do polowania. Także rysie podczas wędrówki przez las nie mogą oprzeć się pokusie, aby przejść po zwalonym pniu. Dziki często budują swoje legowiska z drobnych suchych gałązek, a bobry konstruują swoje tamy z pni, konarów i gałęzi.

Podobnie jak w przypadku ptaków, mała dostępność starych drzew dziuplastych może być przyczyną spadku liczebności niektórych ssaków. Dotyczy to w szczególności nietoperzy, pilchów oraz małych drapieżników, takich jak kuna. Zwierzęta te chętnie korzystają ze sztucznych skrzynek lęgowych czy specjalnych budek, jednak nie zapewniają im one takich warunków bytowania jak naturalne dziuple. Poza tym konieczność ciągłej zmiany kryjówek (ochrona przed pasożytami i drapieżnikami) sprawia, że liczba sztucznych ukryć nigdy nie jest odpowiednio wysoka.

coś dla Ciebie

Poniżej zestawiono najważniejsze postulaty ekologów, dotyczące martwego drewna w lasach, zadrzewieniach i parkach. Zastanów się nad nimi. Zastanów się, może właśnie Ty możesz zrealizować je w codziennej praktyce lub wpłynąć na ich zrealizowanie?

1. Im więcej jest rozkładającego się drewna w lesie, tym lepiej. Jest ono nie mniej cennym elementem ekosystemu, niż żywe drzewa. Zużycie, np. na opał, leżącego martwego drewna może być większym uszczerbkiem dla ekosystemu leśnego, niż ścięcie żywego drzewa. Warto przy tym dbać, aby jego zasoby odzwierciedlały zróżnicowanie żywej części drzewostanu pod względem struktury gatunkowej i wymiarowej, oraz by zapewniona była ciągłość "dostawy" martwego drewna, zwłaszcza grubowymiarowego (powyżej 40 cm średnicy).

2. Tam gdzie za cel działania stawia się ochronę różnorodności biologicznej, np. w parkach narodowych i w rezerwatach przyrody, zamierających i martwych drzew nie należy usuwać praktycznie w ogóle; ilość martwego drewna zależeć powinna wyłącznie od naturalnych procesów przyrodniczych, które bez zakłóceń ze strony człowieka winny tam przebiegać.

3. Tam gdzie las pełni wiele funkcji, ilość pozostawionego w nim martwego drewna powinna być kompromisem między potrzebami ochrony przyrody, a innymi uwarunkowaniami gospodarki leśnej. Jednak we wszystkich cięciach rębnych, niezależnie od rodzaju rębni, 5-30% liczby drzew należałoby pozostawić na następne pokolenie drzewostanu i później aż do naturalnej śmierci i rozkładu.

4. W lasach bardzo wilgotnych, borach bagiennych, olsach i łęgach, a także w górnoreglowych świerczynach górskich, nawet nie objętych ochroną obszarową, należy pozostawiać wszystkie leżące kłody, wykroty i złomy, bowiem warunkują one skuteczne odnawianie się takich lasów, a w górach dodatkowo zapobiegają erozji.

5. Pozyskanie drewna w lasach gospodarczych można prowadzić tylko poza sezonem wegetacyjnym. Nie wywiezione na czas drewno należy pozostawić w lesie do całkowitego rozkładu; drzew lub złomów pozostawionych w lesie nie ścinać, nie korować i nie przeżynać. W innym przypadku może ono stanowić "pułapkę" dla rzadkich gatunków owadów związanych z rozkładającym się drewnem.

6. W cięciach sanitarnych nie należy usuwać drzew zahubionych (stanowiących potencjalne miejsce powstawania dziupli, ważnych dla ochrony fauny).

7. Należy pozostawiać w lesie jak największą ilość materii organicznej; nie spalać gałęzi po ścince drzew, nie formować ich w stosy, ale pozostawiać je na dnie lasu rozproszone.

8. Nie należy korować pniaków pozostających po ścince drzew, dopuszczając to wyjątkowo tylko w przypadku monokultur iglastych, zagrożonych masowymi pojawami owadów żerujących w drewnie i pod korą.

9. Należy zabezpieczyć korzenie wykrotów, po ewentualnym odcięciu pnia, przed powrotem w zagłębienie powstałe w glebie.

10. Trzeba dbać o kwitnące rośliny (zwłaszcza z rodziny baldaszkowatych, złożonych i różowatych) w pobliżu drzewostanów z martwym drewnem, jako pokarmu dla postaci dorosłych wielu gatunków owadów związanych w stadium larwy z rozkładającym się drewnem (np. zachowanie śródleśnych łączek, odpowiedni czas wykaszania, odsłanianie przed zacienieniem, zachowanie przydroży dróg leśnych itp.).

11. Bardzo ważne jest pozostawianie w lasach, zadrzewieniach i w parkach wszystkich drzew dziuplastych. Dziuple takich drzew nie powinny być nigdy opróżniane z mieszczących się w nich próchnowisk, stanowią bowiem specyficzne miejsce rozwoju dla rzadkich gatunków bezkręgowców o wąskich wymaganiach ekologicznych. "Leczenie" starych drzew może się ograniczać tylko do nielicznych drzew o znaczeniu kulturowym, a gdy ma już miejsce - nie powinno ingerować w próchnowiska.

12. W założeniach parkowych trzeba przewidzieć pozostawianie leżących kłód drzew, a w pewnej odległości od alejek spacerowych (ze względu na bezpieczeństwo) również stojących martwych drzew.

13. Należy prowadzić edukację społeczeństwa, zwłaszcza dzieci i młodzieży oraz administracji terenów chronionych i Lasów Państwowych na temat roli i znaczenia martwego drewna w ekosystemach.

14. Należy prowadzić i wspierać badania nad wieloma nieznanymi jeszcze lub słabo poznanymi aspektami roli martwego drewna.

Więcej informacji:
"Po co nam martwe drzewa?",
pod redakcją Pawła Pawlaczyka,
Klub Przyrodników
www.lkp.org.pl

fotografie: Grzegorz Bobrowicz

Nie tylko dla leśniczego!

Słowniczek:
biel - zewnętrzne, młodsze warstwy drewna w pniu drzewa, przewodzące wodę. drzewostan - warstwa drzew w lesie.
leżanina - w leśnictwie żargonowe określenie rozkładającego się drewna, zwykle leżącego na dnie lasu, choć funkcjonuje także termin "leżanina stojąca" na określenie bezwartościowych z punktu widzenia pozyskania kikutów stojących martwych drzew.
luka - niewielka przestrzeń w lesie czasowo nie przykryta sklepieniem drzewostanu, powstała w wyniku śmierci jednego lub kilku drzew.
ochrona lasu - w leśnictwie określenie czynności mających na celu zapewnienie trwałości drzewostanu i zapobieżenie uszkodzeniu drewna rosnących w nim drzew; nie jest równoznaczna z ochroną przyrody ekosystemu leśnego, a czasami nawet z nią sprzeczna.
oczyszczanie się drzewa - naturalny proces zamierania i odpadania dolnych gałęzi drzewa, znajdujących się w zacienieniu.
puszczańskie gatunki - gatunki związane ze starymi lasami o naturalnym charakterze; tu należy większość gatunków związanych z martwym drewnem.
szkodnik - gatunek (zwykle grzyba lub owada) o skłonności do masowego występowania, obniżający efektywność osiągania przyjętego celu gospodarowania człowieka. W lasach gospodarczych są to gatunki obniżające efektywność gospodarki leśnej, np. powodujące zamieranie drzew, obniżenie ich przyrostu lub pogorszenie wartości drewna, na obszarach częściowo chronionych - tylko gatunki zagrażające istnieniu innych gatunków lub całego ekosystemu, na obszarach ściśle chronionych pojęcie z definicji nie ma zastosowania.
twardziel - wewnętrzne warstwy drewna w pniu drzewa, nie przewodzące wody, ale pełniące funkcje mechaniczne. Grzybnia wielu gatunków grzybów nadrzewnych rozwija się tylko w twardzieli, powodując próchnienie wnętrza pnia. wydzielanie się drzew - obumieranie niektórych drzew w drzewostanie.
złom - drzewo złamane przez wiatr, śnieg lub inny czynnik.