Paweł Pawlaczyk
Roślinność rzeczywista
Roślinność rzeczywista każdego obszaru jest podstawowym elementem decydującym o charakterze i fizjonomii jego krajobrazu, czułym indykatorem antropogenicznych przeobrażeń przyrody, środowiskiem życia wszelkich gatunków roślin i zwierząt oraz sceną i przedmiotem aktywności gospodarczej człowieka, realizowanej w środowisku przyrodniczym. Roślinność obszaru "Zielonej Wstęgi", silnie przekształcona przez człowieka, miejscami wręcz zdegradowana, ale zawierająca w swym składzie także zaskakująco dobrze zachowane elementy unikatowe pod względem przyrodniczym, dobrze odzwierciedla charakter tego terenu. Roślinność ta jest wypadkową zróżnicowanego potencjału siedlisk, zasobów flory oraz przekształcających szatę roślinnądziałań człowieka. Obecny jej kształt zależy przede wszystkim od historycznych i obecnych form presji ludzkiej na środowisko przyrodnicze, ale także od nakładającej się na rezultaty tej presji spontanicznej dynamiki fitocenoz.
Materiał i metody badań
W toku realizacji projektu przeanalizowano wcześniej opublikowane, dostępne prace dotyczące zróżnicowania roślinności badanego obszaru (Celiński, Filipek 1958, Filipek 1962, Agapow 1992, Macicka, Wilczyńska 1992, Król et all. 1993, Stanisławek 1995), jak również obszarów sąsiednich i większych regionów (Filipek 1974a, 1974b, Brzeg 1988, 1989, Wojterska 1990, Cabała 1989a, 1989b, Balcerkiewicz, Brzeg 1993, Borysiak 1994, Brzeg, Wojterska 1996) oraz obszarów podobnych siedliskowo (np. Kwiatkowski 1993, 1996). Na podstawie tej analizy sporządzono wykaz zbiorowisk roślinnych jakie notowano na badanym terenie, lub których występowanie jest tutaj prawdopodobne.
Dokonano terenowej penetracji całego obszaru odnotowując występowanie na nim poszczególnych zbiorowisk roślinnych. Zbiorowiska te identyfikowano w zasadzie na podstawie kryteriów fizjonomiczno-florystycznych. W celach dokumentacyjnych wykonano także kilkadziesiąt zdjęć fitosocjologicznych. Posiłkowano się sporządzonym wcześniej wykazem zbiorowisk. W dolinach Odry, Warty i Nysy Łużyckiej wykonano dodatkowo profile krajobrazowe, ukazujące sekwencję poszczególnych zbiorowisk roślinnych w przekroju doliny (Jermaczek i Pawlaczyk 1994, 1996a, 1996b; rys. 2). Na obszarze projektowanego Parku Krajobrazowego Ujście Warty strukturę szaty roślinnej opisano kilkoma zdjęciami synfitosocjologicznymi (Jermaczek, Pawlaczyk 1994).
W dolinach Odry i Nysy Łużyckiej wykonano inwentaryzację użytków przyrodniczych, będącą opartą na podstawach geobotanicznych metodą identyfikacji miejsc cennych pod względem przyrodniczym. Inwentaryzacja ta, zgodnie z założeniami omówionymi bliżej w oddzielnych publikacjach (Pawlaczyk 1994, Jermaczek et all.1995, Pawlaczyk, Jermaczek 1995), polegała na wyszukiwaniu w terenie płatów określonej roślinności. Opisy poszukiwanych elementów szaty roślinnej w instrukcji inwentaryzacji oparto na kryteriach fizjonomicznych i prostych kryteriach florystycznych. Nawiązują one jednak do konkretnych zbiorowisk roślinnych w sensie fitosocjologicznym. W toku inwentaryzacji wyszukiwano w terenie płaty: niezdegradowanych fitocenoz leśnych ze starym drzewostanem, spontanicznie powstałych zarośli, ciepłolubnych okrajków, okrajków nadrzecznych, muraw ciepłolubnych, muraw napiaskowych, wrzosowisk, szuwarów trzcinowych, kłociowych, turzycowych, mannowych i mozgowych, mszarów i mechowisk, wilgotnych łąk trzęślicowych, mozgowych, wyczyńcowych i rdestowo-ostrożeniowych, ziołorośli połąkowych, roślinności wodnej, roślinności siedlisk efemerycznych oraz zapustów na porzuconych polach i łąkach.
Sporządzono barwną mapę w skali 1:100 000, zwaną w projekcie przez analogię do podobnych opracowań niemieckich "mapą biotopów", a będącą w zasadzie uproszczoną mapą roślinności rzeczywistej (por. Balcerkiewicz, Borysiak 1988, Balcerkiewicz, Wojterska 1993, Biotopkartierung... 1994). Mapę tę wykonano kameralnie, wykorzystując jako materiały źródłowe: mapę roślinności potencjalnej obszaru (zob. rozdz. 6.2.), mapy topograficzne 1: 25 000 i 1:100 000, odbitki czarno-białych zdjęć lotniczych w skali ok. 1:25 000, przeglądowe mapy drzewostanów nadleśnictw wyniki sporządzonych uprzednio inwentaryzacji przyrodniczych. Zastosowane schematy wnioskowania będą przedmiotem oddzielnej publikacji. Na mapie tej uwzględniono następujące elementy roślinności spontanicznej: torfowiska wysokie i przejściowe, szuwary trzcinowe i turzycowe, wilgotne łąki i pastwiska półnaturalne, świeże łąki i pastwiska półnaturalne, łąki i pastwiska intensywnie użytkowane, o charakterze uprawy traw, murawy kserotermiczne i murawy napiaskowe, wrzosowiska, traworośla ruderalne, roślinność pól uprawnych, roślinność pól uprawnych w mozaice z roślinnością miedz, zarośli wierzbowe na siedliskach wilgotnych, obszary z koncentracją zarośli wierzbowych nie dających się odrębnie przedstawić w skali mapy, obszary z koncentracją zarośli śródpolnych nie dających się odrębnie przedstawić w skali mapy, lasy liściaste, lasy iglaste i mieszane. W ramach lasów liściastych wyróżniono dodatkowo dojrzałe fitocenozy łęgów olszowych i olsów, łęgów jesionowo-wiązowych, dębowych i topolowych, buczyn, dąbrów i grądów, a w ramach lasów iglastych - dojrzałe fitocenozy borów sosnowych i borów świerkowych, co uwidoczniło na mapie także areał leśnych zbiorowisk zastępczych z drzewostanami iglastymi.
Przygotowując szczegółowe koncepcje ochrony wybranych obiektów wykonano badania fitosocjologiczne lub ekofitosocjologiczne (Jermaczek et all. 1994, Narkiewicz 1995, Wołejko et all. 1995, Jermaczek, Pawlaczyk 1996a, 1996b, Wołejko, Stańko 1998, Jermaczek, Jermaczek 1997). W wyniku tych badań uzyskano szczegółową dokumentację roślinności badanych obiektów wraz z tabelami fitosocjologicznymi.
Charakter roślinności rzeczywistej badanego obszaru
Zróżnicowanie roślinności rzeczywistej badanego obszaru osiąga stopień typowy dla antropogenicznych i półnaturalnych krajobrazów roślinnych i jest podobne jak na większej części terenu Polski. Stwierdzono tu 250 podstawowych typów fitocenoz. W inwentarzu zbiorowisk roślinnych obszaru "Zielonej Wstęgi" dominują liczbowo zbiorowiska o charakterze synantropijnym oraz zbiorowiska naturalne auksochoryczne (to jest takie, które w warunkach presji ludzkiej na szatę roślinną zyskują nowe stanowiska). Znamienny jest jednak także udział fitocenonów, których areały w kraju kurczą się pod wpływem działalności człowieka, w tym także zbiorowisk bardzo rzadkich, a nawet ginących.
Systematyczny wykaz zbiorowisk roślinnych, stwierdzonych na badanym obszarze
W Tab. 1 zestawiono wykaz zbiorowisk roślinnych, stwierdzonych na obszarze "Zielonej Wstęgi". Zastosowano układ systematyczny zbiorowisk w zasadzie zgodny z propozycją Matuszkiewicza (1982), jednak z uwzględnieniem wyników nowszych opracowań fitosocjologicznych (np. Brzeg 1988, 1989, Wojterska 1990, Balcerkiewicz, Brzeg 1993, Brzeg, Wojterska 1996) i ujęć zaproponowanych w pracach nad niniejszym projektem (Wołejko et all. 1995).
Wybrane grupy zbiorowisk roślinnych "Zielonej Wstęgi" oraz uwarunkowania ich występowania i trwałości
Lasy
Lasy rozpatrywanego obszaru, choć zajmują stosunkowo znaczną część jego powierzchni, reprezentowane są najczęściej przez fitocenozy bardzo silnie zniekształcone. Powierzchniowo dominują tu leśne zbiorowiska zastępcze, powstałe w wyniku uprawy sosny i trudne do identyfikacji z jakimkolwiek zespołem naturalnym. Pospolite są także postaci degeneracyjne naturalnych zespołów leśnych.
· Lasy łęgowe, które pierwotnie były dominującym typem zbiorowiska we wszystkich dolinach rzecznych, reprezentowane są obecnie tylko przez stosunkowo nieliczne płaty. Jest to efekt współdziałania dwóch czynników:
- Zmiany reżimów hydrologicznych rzek, co powoduje zmiany warunków siedliskowych w dolinach. Zwłaszcza w dolinach wielkich rzek zalewane niegdyś przez wody powodziowe dna dolinne znajdują się obecnie poza zasięgiem zalewów, bądź to w wyniku obwałowania koryt, bądź to w wyniku pogłębienia koryta i spłaszczenia amplitudy poziomów wody w cieku. Pierwotne siedliska łęgów stają się w wyniku uchylenia zalewu siedliskami grądowymi (zob. też rozdział 00).
- Odlesienia i rolniczego wykorzystania siedlisk zajętych przez łęgi. Półnaturalne fitocenozy należące do łęgowych kręgów dynamicznych (zalewowe łąki, zarośla wierzbowe) są na rozpatrywanym obszarze znacznie pospolitsze, niż fitocenozy lasów łęgowych.
Najpospolitszym na omawianym terenie typem zbiorowiska łęgowego jest łęg jesionowo-olszowy Circaeo-Alnetum, związany z dolinami mniejszych rzek. Jest to zbiorowisko jeszcze pospolite, np. w dolinach Ilanki i Pliszki, choć duża część jego płatów ma wtórny charakter, będąc wynikiem zarastania olszą porzuconych łąk w dolinach. W podgórskiej części rozpatrywanego obszaru w dolinkach drobnych dopływów Nysy spotykane są też płaty podgórskiego łęgu jesionowego Carici remotae-Fraxinetum. Odosobnione stanowisko tego zespołu udokumentowano też k. Lubiechowa w Puszczy Piaskowej na Pomorzu. Płaty łęgów tego typu znajdą ochronę w proponowanych w niniejszym projekcie rezerwatach, parkach krajobrazowych i użytkach ekologicznych, ze względu na ich związek przestrzenny z ciekami wodnymi podlegają też szczególnej opiece jako lasy wodochronne.
Nad większymi rzekami najpospolitszym dziś typem zbiorowiska łęgowego jest łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum, wbrew nazwie reprezentowany jednak najczęściej przez lasy z dominacją dębu w drzewostanie. Płaty tego zespołu, zawsze jednak wykazujące przejawy grądowienia na skutek antropogenicznego pogłębienia koryta rzeki i obniżenia poziomu jej wód, a często także przejawy degeneracji - np. dominację w runie okrajkowych nitrofitów i terofitów nad gatunkami leśnymi, obecne są przede wszystkim w dolinie Nysy Łużyckiej: w kompleksach leśnych okolic Łęknicy i między Trzcincem a Posadą, a także w dolinie Odry na wschód od Krosna Odrzaskiego. Dla ochrony nielicznych zachowanych płatów lasów tego typu zaproponowano utworzenie rezerwatów przyrody.
Typowy dla dolin wielkich rzek łęg wierzbowo-topolowy Salicetum albae-fragilis ma dziś bardzo nieliczne stanowiska na rozpatrywanym obszarze. Jego płaty zachowały się praktycznie wyłącznie nad Odrą, w okolicy Porzecza i na północ od ujścia Pliszki. Zaproponowano ich ochronę w formie rezerwatów i użytków ekologicznych.
Typowy dla wielkich dolin łęg topolowy Populetum albae (por. Borysiak 1984) nie zachował się w ogóle na rozpatrywanym obszarze. Tylko zbiorowiska jego kręgu dynamicznego, a także pojedyncze drzewa topoli białej, wskazują pierwotny areał tego zbiorowiska.
Ważnym elementem roślinności rozpatrywanego obszaru są łęgopodobne lasy zboczowe Violo odoratae-Ulmetum. Stosunkowo dobrze zachowane płaty tych lasów występują na zboczach doliny Odry między Słubicami a Górzycą (por. Wojterski et all. 1973, Piotrowska 1985).
· Olsy, ze względu na specyfikę zajmowanych siedlisk, zachowały się na rozpatrywanym terenie w stosunkowo dużej części, choć ich fitocenozy noszą często piętno degeneracji w wyniku odwodnienia. Oprócz pospolitych w całej Polsce zespołów żyznych olsów porzeczkowych Ribo nigri-Alnetum i ubogich olsów torfowcowych Sphagno squarrosi-Alnetum na uwagę zasługuje występowanie w dolinie Pliszki i Ilanki "olsów źródliskowych" opisanych przez L. Wołejkę et all. (1995) jako zespoły Cardamino-Alnetum i Symphyto-Irido-Alnetum.
· Grądy, czyli wielogatunkowe lasy liściaste z dominacją graba, reprezentujące różne warianty zespołu Galio sylvatici-Carpinetum, były pierwotnie na większej części rozpatrywanego obszaru podstawowym typem zbiorowiska leśnego na żyznych siedliskach. Dziś reprezentowane są tylko przez nieliczne fitocenozy, noszące w dodatku najczęściej piętno degeneracji. Stosunkowo dobrze zachowane płaty grądów należą do rzadkości. Spotkać je można np. w dolinie Nysy Łużyckiej - w rejonie Łęknicy oraz w kompleksie leśnym Trzciniec-Posada. Dla ochrony najlepiej zachowanych fitocenoz zaproponowano utworzenie rezerwatów i użytków ekologicznych.
· Zboczowe lasy lipowe, klonowe i jesionowe typowe są dla południowej, podgórskiej części "Zielonej Wstęgi", szczególnie dla stoków podgórskiego odcinka doliny Nysy i dla zboczy dolin innych cieków w tym regionie, a ich fitocenozy - ze względu na szczególne położenie topograficzne i trudną dostępność - najczęściej są stosunkowo dobrze zachowane. Powinny one znaleźć ochronę jako lasy ochronne, rezerwaty i użytki ekologiczne (por. Jermaczek, Jermaczek 1997). Ważne jest odróżnienie w typologii leśnej siedlisk żyznych lasów zboczowych i wypracowanie takich zasad gospodarowania w nich, które nie powodują głębokiej degeneracji fitocenozy.
Zboczowe lasy klonowo-lipowe typu Aceri-Tilietum należa do słabo poznanych zbiorowisk roślinnych w Polsce (por. Jutrzenka-Trzebiatowski 1995). Dopiero niedawno odnotowano w literaturze fitosocjologicznej ich powszechniejszą obecność na Pogórzu Sudeckim (Kwiatkowski 1993, 1995) stanowiącym jedno z centrów występowania tego zespołu w kraju.
· Buczyny są typem zbiorowiska leśnego występującego w północnej i w południowej części rozpatrywanego obszaru. W jego części środkowej buk, choć występujący tu naturalnie, wchodzi raczej w skład fitocenoz grądowych, nie tworząc jednogatunkowych buczyn.
W północnej części obszaru spotykane są płaty dwóch zbiorowisk buczynowych: żyznej buczyny pomorskiej Melico-Fagetum i kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae-Fagetum. W części podgórskiej ich miejsce zajmują płaty kwaśnej buczyny podgórskiej Luzulo nemorosae-Fagetum. Wiele płatów buczyn zostało zniszczonych w wyniku dawniejszej gospodarki leśnej (zręby zupełne i uprawa sosny), jednak współczesna gospodarka leśna nie zagraża istnieniu tych zbiorowisk, choć zmienia ich strukturę i wpływa na skład florystyczny.
· Ubogie dąbrowy, pierwotnie dominujące na rozpatrywanym obszarze na wszystkich siedliskach mezotroficznych, dziś zachowały się na niewielu stanowiskach. Powszechna uprawa sosny na siedliskach tzw. "borów mieszanych", w warunkach przyrodniczych zachodniej Polski potencjalnie zajmowanych przez dąbrowy, sprawiła że dobrze zachowane fitocenozy lasów tego typu należą do rzadkości. Ubogie dąbrowy, mimo dużego areału ich potencjalnych siedlisk, należą do najbardziej zagrożonych w swym istnieniu zespołów leśnych rozpatrywanego obszaru.
W północnej części pasa przygranicznego, w zasięgu geograficznym buka, ta grupa zbiorowisk reprezentowana jest najczęściej przez mezotroficzny las dębowo bukowy Fago-Quercetum. Nieliczne, a w dodatku silnie zniekształcone płaty fitocenoz reprezentujących ten zespół odnaleźć można w lasach Puszczy Piaskowej, tam gdzie uprawiane są drzewostany dębowe lub dębowo-bukowe.
Dominującym zespołem z grupy ubogich dąbrów, występującym pierwotnie niemal na całym rozpatrywanym obszarze, jest kwaśna dąbrowa niżowa Calamagrostio-Quercetum. Płaty tego zespołu związane są obecnie z drzewostanami dębowymi na terenach leśnych, bądź ze skupieniami dębu bezszypułkowego tworzącymi "wyspy leśne" w krajobrazie rolniczym.
W południowej części rozpatrywanego obszaru stwierdzono kilka płatów podgórskiej dąbrowy Luzulo-Quercetum, np. na stokach kilku wzgórz w okolicy Bratkowa. Płaty tego zespołu występują w krajobrazie pogórza najczęściej w formie "wysp leśnych" otoczonych użytkami rolniczymi.
Ochrona ubogich dąbrów wymaga przyjęcia odpowiednich kierunków gospodarki leśnej - w tym preferowania w niej dębu na wszystkich siedliskach, na których możliwy jest wzrost tego gatunku. Płaty mające charakter "wysp" w krajobrazie rolniczym mogłyby być chronione w formie użytków ekologicznych.
· Ciepłolubne dąbrowy są grupą zbiorowisk leśnych lub leśno-zaroślowych bardzo rzadkich na rozpatrywanym obszarze. Płaty tych zbiorowisk spotykane są wyłącznie na specyficznych siedliskach, tylko w północnej części terenu. Zespół kserotermicznej dąbrowy Lithospermo-Quercetum ma swoje jedyne polskie stanowisko w rezerwacie Bielinek nad Odrą, fitocenozy nawiązujące do zespołu świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum odnaleziono na skarpie doliny Odry na północ od Słubic.
· Bory mieszane, typu Querco-Pinetum są na rozpatrywanym terenie prawdopodobie zbiorowiskiem o charakterze antropogenicznym, powstałym w wyniku uprawy sosny na siedliskach kwaśnych dąbrów. W warunkach obecnej gospodarki leśnej jest to zbiorowisko niezagrożone w swym istnieniu.
· Sosnowo-świerkowy bór mieszany Calamagrostio villosae-Pinetum (Cabała 1989a, 198b) jest zbiorowiskiem ograniczonym w swym zasięgu do kompleksu Borów Dolnośląskich. Tam jednak jest to zbiorowisko pospolite, tworzące duże i dobrze wykształcone płaty. Występuje on tu w swojej geograficznej odmianie dolnośląskiej (Cabała 1989b). Podobnie rozpowszechniony w Borach Dolnośląskich jest wilgotny bór sosnowy Molinio-Pinetum (por. np. Macicka i Wilczyńska 1982).
· Świeże i suche bory sosnowe ograniczone są w swym występowaniu do najuboższych siedlisk. Fitocenozy borów mają praktycznie zawsze strukturę zniekształconą w wyniku gospodarki leśnej, ich skład florystyczny zachowuje się jednak stosunkowo dobrze. Znacznie pospolitsze od prawdziwych borów są "boropodobne" zbiorowiska zastępcze z sosną, powstałe w wyniku jej uprawy na siedliskach mezotroficznych, różniące się jednak od prawdziwych borów dominacją traw w runie (śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigeios), a ubóstwem krzewinek wrzosowatych. Bory i fitocenozy "boropodobne" są pospolite i zajmują duże powierzchnie na całym rozpatrywanym obszarze, a szczególnie w kompleksach leśnych Puszczy Rzepińskiej i Borów Dolnośląskich.
Zbiorowiska zaroślowe
Zarośla "Zielonej Wstęgi" reprezentowane są przez zespoły pospolite w całej Polsce, np. czyżnie Pruno-Crataegetum, zarośla trzmielinowo-leszczynowe Euonymo-Coryletum, zarośla bzu czarnego Urtico-Sambucetum, zarośla dereniowe Euonymo-Cornetum. W dolinach rzecznych bardzo pospolite są zarośla wierzb wąskolistnych (Salicetum triandro-viminalis), a na siedliskach olsowych - łozowiska Saliectum pentandro-cinereae. Znamienne jest występowanie w kompleksach z murawami kserotermicznymi i z ciepłolubnymi okrajkami (tylko w północnej części rozpatrywanego obszaru) ciepłolubnych zarośli róż, a nawet fitocenoz nawiązujących do zespołu Ligustro-Prunetum. Pospolitym elementem krajobrazów roślinnych całego terenu są synantropijne zarośla lilaka, śnieguliczki, tawliny lub róży fałdzistolistnej. Żaden z zepołów tej grupy nie jest na rozpatrywanym terenie zagrożony w swoim istnieniu, jednak zarośla zasługują na opiekę i protegowanie (ochrona większych skupień jako użytków ekologicznych) ze względu na powszechnie znaną rolę, jaką pełnią w krajobrazie rolniczym.
Zbiorowiska okrajkowe
Okrajki badanego obszaru reprezentowane są w większości przez zespoły pospolite w całej Polsce. Do bardziej interesujących należą:
· zbiorowiska ciepłolubnych okrajków z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei, a wśród nich zespoły Geranio-Peucedanetum cervivariae i Geranio-Trifolietum alpestris, występujące w kompleksach z murawami kserotermicznymi. Spośród zespołów umiarkowanie ciepłolubnych i nie wszędzie w kraju pospolitych, na odnotowanie zasługują: okrajek z pszeńcem gajowym Trifolio-Melampyretum nemorosi, bardzo pospolity w podgórskiej części pasa przygranicznego, oraz barwne zbiorowisko Vicietum sylvatici-dumetorum, z dominacją wyki leśnej, związane przestrzennie z żyznymi buczynami w północnej części obszaru.
· rzadsze zbiorowiska azotolubnych okrajków: Arctietum nemorosi i Carduo crispi-Chaerophylletum bulbosi spotykane przede wszystkim w kompleksie z łęgami zboczowymi między Słubicami a Górzycą, oraz zespół Chaerophylletum aromatici, odnotowany na kilku stanowiskach w podgórskiej części badanego obszaru
· zbiorowiska welonowe z kielisznikiem - Calystegio-Archangelicetum litoralis i Cuscuto-Calystegietum, stanowiące element kompleksów przestrzennych roślinności aluwialnej w dolinach wielkich rzek. Najlepiej wykształcone płaty tych zespołów odnotowano w obszarze Ujścia Warty, gdzie znajdą ochronę w istniejącym rezerwacie Słońsk i w projektowanym parku krajobrazowym.
· zbiorowiska okrajkowe zdominowane przez zdziczałe gatunki obcego pochodzenia geograficznego, występujące na brzegach podgórskiego odcinka Nysy Łużyckiej. Są to zbiorowiska rdestów Reynoutria sachalinensis i R. japonica, oraz niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera. Mimo swego synantropijnego charakteru, ze względu na ograniczony zasięg występowania należą one do elementów rożnicujących przestrzennie charakter krajobrazów roślinnych obszaru.
Wszystkie zbiorowiska okrajkowe wydają się nie być zagrożone w swoim istnieniu, pod warunkiem zachowania całych kompleksów roślinności, których są one składnikami.
Murawy.
Wśród zbiorowisk murawowych największe znaczenie z przyrodniczego punktu widzenia mają murawy kserotermiczne, reprezentowane przez zespoły Potentillo arenariae-Stipetum, Silene otitis-Festucetum i Adonido-Brachypodietum. Rozmieszczenie muraw pokrywa się z omówionymi poprzednio ostojami flory kserotermicznej i jest ograniczone do północnej części obszaru. Istnieniu wszystkich stwierdzonych na rozpatrywanym terenie fitocenoz muraw kserotermicznych zagrażają procesy sukcesji, uruchomione w wyniku zmiany sposobu użytkowania ziemi (wszystkie płaty muraw były niegdyś wypasane). Uwarunkowania ich ochrony omówiono szczegółowo dalej. Wszystkie płaty muraw kserotermicznych godne są zachowania, przynajmniej w formie użytków ekologicznych.
Małopowierzchniowy, lecz ważny element krajobrazów roślinnych rozpatrywanego obszaru stanowią też murawy napiaskowe. Są one jednak reprezentowane przez pospolite w Polsce zespoły.
Wrzosowiska.
Rola wrzosowisk w krajobrazie omawianego obszaru jest niewielka, mimo jego położenia na zachodnich kresach Polski i subatlantyckiego charakteru przyrody. Oprócz występowania zespołów pospolitych w Polsce, na uwagę zasługuje fakt odnotowania kilku stanowisk kwietnej murawy wrzosowiskowej Scabioso canescentis-Genistetum, której stanowiska skupiają się w Puszczy Rzepińskiej. Zespoły wrzosowiskowe zajmują niemal zawsze siedliska marginalne związane przestrzennie i funkcjonalnie z lasami, przede wszystkim z lasami o drzewostanach sosnowych. Występują one na poboczach dróg leśnych, odsłoniętych skarpach itp. Istnieniu wrzosowisk w krajobrazie nie zagraża nic, dopóki zachowany jest jego leśny charakter i obecny charakter gospodarki leśnej.
Zbiorowiska źródliskowe
Stanowią niewielki powierzchniowo, ale ważny przyrodniczo element szaty roślinnej, przede wszystkim dolin rzek Ilanki i Pliszki w Puszczy Rzepińskiej. Wszystkie odnotowane tu zespoły roślinności źródliskowej (klasa Montio-Cardaminetea) należą do typowych na takich siedliskach, ale ze względu na unikatowość samych siedlisk należą do najcenniejszych przyrodniczo. Istnienie zbiorowisk źródliskowych jest bezwzględnie zależne od istnienia samych źródlisk, a to z kolei zależy od ochrony warunków hydrologicznych całego obszaru (zobacz rozdział 00).
Mszary i mechowiska
Mszary i mechowiska rozpatrywanego obszaru, rozproszone na całym jego terenie skupiają w zasadzie roślinność typową dla takich środowisk. Są to znane z całej Polski zespoły wysokotorfowiskowe i przejściowotorfowiskowe. Tylko teren Borów Dolnośląskich wyróżniony jest przez stosunkowo częste występowanie na torfowiskach wysokich mszarnika wrzoścowego Ericetum tetralicis.
Obecność mszarów i mechowisk w krajobrazie uzależniona jest od funkcjonowania odpowiednich ekosystemów torfowiskowych. To z kolei wymaga zachowania warunków hydrologicznych i troficznych (zobacz rozdział 00).
Półnaturalne zbiorowiska łąk i pastwisk
Łąki i pastwiska obszaru "Zielonej Wstęgi" reprezentowane są przez zespoły wciąż jeszcze pospolite w Polsce. Zmiany charakteru użytkowania ziemi bardzo często powodują jednak uruchomienie procesów sukcesji wtórnej, która prowadzi do wytworzenia się na miejscu kulturowych łąk zbiorowisk ziołoroślowych lub ruderalnych, a później lasu. Stosunkowo najciekawsza jest roślinność łąk i pastwisk zalewowych, typowa dla dolin wielkich rzek. Roślinność taka, reprezentowana np. przez wielkopowierzchniowe płaty szuwarów mozgowych (Phalaridetum arundinaceae), mannowych (Glycerietum maximae) i turzycowych (Caricetum gracilis), łąk wyczyńcowych (Alopecuretum pratensis), błoni nadrzecznych (Ranunculo-Alopecuretum genticulati, Ranunculo-Agropyretum repentis) skupia się w dolinach Warty i Odry. Łąki w dolinach mniejszych cieków kryją niekiedy fitocenozy o charakterze unikatowym, jak np. zespół Crepido-Juncetum subnodulosi nad Ilanką na północ od Rzepina.
Zachowanie zbiorowisk łąkowych uzależnione jest z jednej strony od zapewnienia trwałości warunków hydrologicznych, w jakich te zbiorowiska funkcjonują (w tym rytm zalewu wodami rzecznymi !), a z drugiej strony od zachowania tradycyjnego, ekstensywnego rytmu ich użytkowania.
Zbiorowiska roślinności wodnej
Skupiają się one w jeziorach, ciekach i starorzeczach. Najliczniejsze wśród nich są zbiorowiska pospolite w Polsce, niektóre jednak z fitocenoz starorzeczy doliny Odry należą do unikatów przyrodniczych - np. zespoły salwinii (Salvinietum natantis) i grzybieńczyka (Nymphoidetum peltatae). Obszar "Zielonej Wstęgi" jest ważnym w skali krajowej rejonem występowania efemerycznych zbiorowisk aluwialnych. Zwłaszcza na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego u ujścia Warty odnotowano występowanie silnie zróżnicowanej roślinności reprezentującej klasę Bidentetea tripartitae. Zbiorowiska namuliskowe występują też w rozproszeniu w dolinie Odry, Myśli i w kilku innych punktach obszaru.
Zachowanie zbiorowisk tej grupy jest w oczywisty sposób uzależnione od zachowania ich siedlisk, które dotychczas bardzo często są niszczone podczas regulacji rzek i innych zabiegów hydrotechnicznych.
Zbiorowiska segetalne i ruderalne
Stanowią one ważny i poszerzający swój zasięg element szaty roślinnej 'Zielonej Wstęgi". Fitocenozy ruderalne i segetalne stwierdzone na badanym terenie należą do zespołów pospolitych w Polsce. Nie ma wśród nich elementów unikatowych. Ze względu na swój ściśle synantropijny charakter, zbiorowiska tej grupy nie są zagrożone w swoim istnieniu.
Fragmenty krajobrazów roślinnych o cechach naturalności
Niektóre fragmenty rozpatrywanego obszaru skupiają szczególnie wiele wartościowych przyrodniczo zbiorowisk roślinnych o naturalnym lub półnaturalnym charakterze. Zbiorowiska te tworzą układy przestrzenne typowe dla odpowiednich krajobrazów roślinnych. Zarówno sekwencja przestrzenna fitocenoz, jak i ich charakter oraz stopień zachowania, stanowią wartość przyrodniczą godną ochrony. Reprezentowane na badanym terenie fragmenty krajobrazów roślinnych o cechach naturalności to np.:
1. Krajobrazy dolin wielkich rzek
· dolina Odry, na całym swym odcinku przebiegającym przez rozpatrywany obszar. W dolinie dobrze zachowała się sekwencja zbiorowisk typowa dla półnaturalnego krajobrazu doliny wielkiej rzeki: od zbiorowisk terofitów namuliskowych na brzegu, przez wielkopowierzchniowe fitocenozy błoni nadrzecznych, wykorzystywane jako pastwiska, a tworzące mozaikę z turzycowiskami i zalewowymi łąkami, aż po zbiorowiska skarpy dolinowej, wśród których znajdują się łęgi zboczowe i murawy kserotermiczne (porównaj Jankowski, Świerkosz 1995). Element mozaiki stanowią taż starorzecza z roślinnością wodną (w tym Salvinietum natantis i Nymphoidetum peltatae) i szuwarową,
· dolina Warty, a szczególnie teren obecnego parku krajobrazowego "Ujście Warty", z mozaiką fitocenoz uwarunkowanych zalewami wód rzecznych: zbiorowisk namuliskowych terofitów, szuwarów turzycowych i trzcinowych, mozgowisk i mannowisk, a także kulturowych łąk wilgotnych oraz zarośli wierzbowych. Dolinę obramowują skarpy z roślinnością ciepłolubną i z lasami (grądy, buczyny).
2. Krajobrazy dolin małych rzek
· dolina Pliszki, z rozwiniętym wzdłuż rzeki kompleksem roślinności łąk, torfowisk i mechowisk, na przemian z lasami olsowymi i łęgowymi, oraz z kwaśnymi buczynami na zboczach doliny,
· dolina Ilanki, z kompleksem roślinności łąkowej, szuwarowej, torfowiskowej i źródliskowej na przemian z lasami łęgowymi i z lasami zboczy doliny,
· fragmenty doliny Nysy Łużyckiej (szczególnie na południe od Zgorzelca) z kompleksami nadrzecznych łąk i pastwisk, starorzeczy, aluwialnych - interesujących, choć synantropijnych - zbiorowisk z niecierpkiem gruczołowatym i rdestem sachalińskim, zarośli wierzbowych, a także lasów zboczowych na skarpach doliny.
3. Krajobrazy kompleksów leśnych
· kompleks Puszczy Piaskowej, z dominacją drzewostanów sosnowych na siedliskach ubogich dąbrów, ale z płatami dobrze zachowanych dąbrów (Calamagrostio-Quercetum), lasów dębowo-bukowych (Fago-Quercetum) i buczyn (Fagion), a także z torfowiskami śródleśnymi,
· kompleks buczyn na północ od Witnicy, reprezentujący mozaikę płatów dobrze zachowanych buczyn (głownie Luzulo pilosae-Fagetum) i zbiorowisk zastępczych na ich siedliskach. Element kompleksu stanowią też zbiorowiska roślinności torfowisk wysokich i przejściowych skupiające się w zagłębieniach terenowych,
· kompleks Borów Rzepińskich, w którym dominują wielkopowierzchniowe zbiorowiska borowe, choć z udziałem fitocenoz z drzewostanami sosnowymi na żyźniejszych siedliskach, przerywane torfowiskami wysokimi. Niewielki, ale interesujący kompleks buczyn i dąbrów znajduje się między miejscowościami Koryta i Drzewce,
· kompleks leśny na wschód od Gubina, wyróżniający się stosunkowo wysokim udziałem lasów dębowych i starych borów sosnowych,
· lasy okolic Łęknicy, reprezentujące kompleks grądów i łęgów typowy dla żyznych siedlisk na dnie i zboczach doliny rzecznej,
· kompleks Borów Dolnośląskich, z dominacją wilgotnych i bagiennych borów (w tym wilgotnych borów sosnowo-świerkowych Calamagrostio villosae-Pinetum i wilgotnych borów sosnowych Molinio-Pinetum), tworzących jednak mozaikę ze zbiorowiskami borów świeżych i suchych, a także zbiorowisk z drzewostanami sosnowymi na żyźniejszych siedliskach. Bardzo charakterystyczny element komplesku stanowią torfowiska wysokie i przejściowe (z mszarnikami wrzoścowymi Ericetum tetralicis), bory bagienne, a także kulturowe stawy rybne, z towarzyszącymi im zespołami roślinności wodnej.
· lasy nad Nysą Łużycką w rejonie Trzciniec-Posada, reprezentujące kompleks kwaśnych dąbrów podgórskich, kwaśnych buczyn, borów mieszanych, łęgów olszowych i jesionowych, grądów, a przede wszystkim żyznych, zboczowych grądów klonowo-lipowych Aceri-Tilietum.