PAWEŁ PAWLACZYK
Siedliskowe typy lasu a naturalne zbiorowiska leśne
Podstawy porównywania typologii siedliskowej i klasyfikacji fitosocjologicznej
Artykuł opublikowany w 1995 r. w Przeglądzie Leśniczym 5,8:7-9. Dodano kilka fragmentów odnoszących się do najnowszych pozycji literatury; są one ujęte w [nawias kwadratowy]
Wstęp
Szeroko formułowane dziś postulaty oparcia hodowli lasu na podstawach ekologicznych stwarzają
zapotrzebowanie na próby wykorzystania w praktyce gospodarczej leśnictwa wiedzy zebranej przez nauki
biologiczne. Z drugiej strony także ekologia mogłaby wiele skorzystać z olbrzymiego dorobku leśników-
praktyków, gdyby potrafiła przełożyć ich doświadczenia na język współczesnej nauki. Wzajemna wymiana
doświadczeń pomiędzy praktycznym leśnictwem a naukami ekologicznymi utrudniona jest jednak przez fakt
posługiwania się przez ich przedstawicieli różnymi systemami pojęć.
Szczególnym przypadkiem stosowania przez ekologów i przez leśników-praktyków odmiennego sposobu
opisywania tych samych faktów wydaje się być klasyfikacja siedlisk leśnych. Fakt istnienia dwóch systemów
pojęciowych odnoszących się do lasu i jego siedliska: stosowanej w praktyce gospodarczej typologii siedlisk
leśnych, oraz fitosocjologii, której pojęcia należą do języka ekologów, jest od dawna zauważany. Chociaż
klasyczna fitosocjologia opisuje odmienną składową ekosystemu niż typologia siedliskowa (odpowiednio:
roślinność i jej siedlisko), to poszukiwanie związków między wynikami uzyskanymi w rezultacie tych dwóch
sposobów postępowania jest kuszące.
Nawiązanie dialogu pomiędzy praktycznym leśnictem a ekologią, zwłaszcza w dziedzinie określania
siedlisk leśnych, jest szczególnie ważne w obliczu często zgłaszanych przez środowisko przyrodników
postulatów oparcia gospodarki leśnej, zwłaszcza w obiektach chronionych, na fitosocjologicznej indykacji
siedlisk (Wróbel 1993, por. też Pawlaczyk 1993). Obowiązująca instrukcja sporządzania planów ochrony
(Plany...) wręcz nakazuje zastępowanie w opisie taksacyjnym lasu siedliskowego typu lasu typem właściwego
zespołu leśnego.
Potencjalna roślinność naturalna jako fitosocjologiczny wyraz warunków siedliskowych
Koncepcja potencjalnej roślinności naturalnej, wprowadzona przez Tuxena (1956), zdobyła sobie
szerokie obywatelstwo w fitosocjologii. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez autora, potencjalna roślinność
naturalna to roślinność jaka ukształtowałaby się na danym terenie, gdyby tenencje rozwojowe tkwiące w
aktualnej roślinności zrealizowałyby się natychmiast i bez ograniczeń. Roślinność potencjalna jest więc pewną
abstrakcyjną konstrukcją teoretyczną: tkwiące w niej założenia o ustaniu presji człowieka, o stałości warunków
klimatycznych i o natychmiastowej realizacji "potencjału roślinnościowego" są nierealistyczne. Mimo to jednak
pojęcie okazało się bardzo użyteczne, zwłaszcza w kartografii roślinności.
Geobotanicy polscy mają duże doświadczenia w kartowaniu roślinności potencjalnej. Zbiorowym
wysiłkiem wielu autorów powstała w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przeglądowa mapa potencjalnej
roślinności naturalnej w skali 1:300 000. Synteza tego opracowania ukazała się drukiem (Matuszkiewicz 1984),
podobnie jak niektóre arkusze mapy. Obecnie trwają prace nad wydaniem całości mapy w zakładanej skali.
Praktyka określania i kartowania potencjalnej roślinności naturalnej (Faliński 1980, Matuszkiewicz i
Kozłowska 1981, Faliński 1990-91, Matuszkiewicz 1993) pokazuje, że bezpośrednie określanie tendencji
dynamicznych tkwiących w roślinności rzadko tylko jest podstawą określenia typu potencjalnego zbiorowiska.
W rzeczywistości identyfikacji roślinności potencjalnej dokonuje się na podstawie różnych algorytmów
postępowania (Faliński 1990-91).
U podstaw całej koncepcji tkwi przyjmowane milcząco, lecz powszechnie założenie, że w danych
warunkach siedliskowych dynamika roślinności zmierza do jednego punktu - określonego zbiorowiska
roślinnego. Zbiorowisko to, tzw. trwałe nauralne zbiorowisko końcowe, reprezentuje właśnie roślinność
potencjalną. Natomiast realnie istniejące w danych warunkach siedliskowych zbiorowiska roślinne, w tym
zbiorowiska wykształcające się pod wpływem presji człowieka (także zbiorowiska łąk, pastwisk, oszyjków i
okrajków, zbiorowiska chwastów polnych itp.) razem z trwałym naturalnym zbiorowiskiem końcowym tworzą
tzw. dynamiczny krąg zbiorowisk. Aby zidentyfikować roślinność potencjalną wystarczy więc zidentyfikować
kompleks istniejących w danym miejscu warunków siedliskowych, i stwierdzić, jaki typ zbiorowiska końcowego
jest z nimi związany, ewentualnie rozpoznać rzeczywiste zbiorowisko roślinne i określić, do jakiego
dynamicznego kręgu zbiorowisk przynależy.
Potencjalna roślinność naturalna w praktyce jej rozumienia przez geobotaników, jest więc
fitosocjologicznym wyrazem warunków siedliskowych. Ta konstrukcja teoretyczna opisuje siedlisko przez
opisanie roślinności, jaka występowałaby na nim w pewnych, idealnych warunkach. "Potencjalna roślinność
naturalna jest abstrakcją przedstawiającą potencjał biotyczny siedliska" (Matuszkiewicz, Kozłowska 1981).
Potencjalna roślinność naturalna a siedliskowy typ lasu
Typologia leśno-siedliskowa jest używana w praktyce jako typologia siedlisk, a nie typologia
fragmentów lasu (Siedliskowe... 1990). Nazwy używanych w niej typów (np "bór mieszany świeży") są jednak
nazwami, które pierwotnie odnosiły się do roślinności, a nie do siedliska. Oznacza to że, podobnie jak
potencjalna roślinność naturalna, siedliskowy typ lasu opisuje siedlisko lasu przez nazwanie roślinności, jaka
występowałaby na nim w pewnych, abstrakcyjnych warunkach.
Stosowana w praktyce leśnej typologia siedlisk i fitosocjologiczna koncepcja roślinności potencjalnej
są więc do siebie zbliżone znacznie bardziej, niż mogłoby się to wydawać. W rzeczywistości można je traktować
jako dwa sposoby opisania, różnym językiem, tego samego zjawiska: zróżnicowania siedliskowego. Wydaje się
więc możliwe, przynajmniej w pewnym, ograniczonym zakresie, "tłumaczenie" z jednego języka na drugi, to
znaczy wnioskowanie z siedliskowego typu lasu (w określonych warunkach geograficznych) o roślinności
potencjalnej i odwrotnie.
Wyniki niektórych przedsięwzięć są argumentami przemawiającymi na korzyść tej sugestii. Owocne
są rezultaty prób "dedukcyjnego" opracowywania map roślinności potencjalnej na podstawie bezpośrednich,
analitycznych informacji o warunkach siedliskowych (zob. taka próba dla Szwajcarii; Brzeziecki et al. 1993).
Praktyka wykazuje również, że mapy potencjalnych zbiorowisk leśnych mogą dobrze służyć jako podstawa do
skutecznego opracowywania map innych geokomponentów krajobrazu (np. gleb, por. Białousz 1981).
[Najnowsze prace z zakresu typologii leśnej (Sokołowski, Kliczkowska i Grzyb 1997, Grzyb 1999, Sikorska 1999) świadczą, że typologia ewoluuje w kierunku precyzyjniejszego wyrażania ekologicznego zróżnicowania ekosystemów leśnych, co zbliża ją do fitosocjologii]
Próby porównywania typów siedlisk i potencjalnych zbiorowisk leśnych
Niemal każda praca fitosocjologiczna, opisująca rzeczywistą roślinność leśną dowolnego obszaru,
zawiera próby określenia siedliskowych warunków występowania poszczególnych zespołów leśnych. Takie
informacje o siedlisku bardzo często przedstawiane bywają syntetycznie, w postaci diagnozy siedliskowego typu
lasu (por. np. Czerwiński 1978). Oznacza to, że liczne prace fitosocjologiczne, opisujące roślinność leśną
różnych obiektów w Polsce stanowią bogaty zbiór materiału na temat relacji między siedliskowymi typami lasu
a występującymi na nich zbiorowiskami leśnymi.
Zagadnienie zestawienia siedliskowych typów lasu i zespołów leśnych, jakie mogą na nich występować
kusiło wielu badaczy. Najkompletniejsze, opracowane dla całej Polski zestawienia tego typu przedstawił W.
Matuszkiewicz (1979), a ostatnio S. Balcerkiewicz z zespołem (1992) [oraz Sokołowski, Kliczkowska i Grzyb (1997)]. Liczne są zestawienia ważne dla
poszczególnych kompleksów leśnych, albo dla poszczególnych jednostek administracyjnych (np. Stępień i
Zielony 1989, Ferchmin 1983, Zaręba 1975, Faliński i Gel'tman 1991, operaty niektórych parków narodowych, cyt. za Wróblem 1993; [Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk 1998, Kujawa-Pawlaczyk i Pawlaczyk 1999]).
Jednostki roślinności rzeczywistej, których występowanie na tle siedliskowych typów lasu zostało
udokumentowane we wszystkich tych pracach, to w większości zespoły leśne spełniające pojęcie "naturalnego,
trwałego zbiorowiska końcowego" na swoich siedliskach. Oznacza to, że zestawienia siedliskowych typów lasu
i występująch na nich zespołów leśnych w rzeczywistości pokazują relację między siedliskowymi typami lasu
a typami potencjalnych zbiorowisk naturalnych.
Merytoryczne i przestrzenne ograniczenia porównań
Amplituda ekologiczna siedliskowych typów lasu i potencjalnych zbiorowisk leśnych nie jest, z
oczywistych względów, taka sama. Relacja pomiędzy nimi nie jest więc oczywiście relacją wzajemnie
jednoznaczną: jeden siedliskowy typ lasu nie musi odpowiadać jednemu typowi potencjalnego naturalnego
zbiorowiska leśnego i odwrotnie.
W dwuwymiarowej siatce siedliskowych typów lasu nie mieszczą się pewne szczególne typy siedlisk,
na ktorych rozwój roślinności uwarunkowany jest innymi czynnikami niż trofia i stopień uwilgotnienia. Są to
dla przykładu siedliska ciepłolubnych dąbrów, zboczowych łęgów, albo kwaśnych buczyn na stromych zboczach,
występujące w szczególnych sytuacjach topograficznych. Typologia leśna słabo odwzorowuje zróżnicowanie
siedlisk łęgowych, o których specyfice decyduje nie tyle ich przeciętne uwilgotnienie, co raczej częstotliwość,
powtarzalność i dlugotwałość zalewu. Całą tę rozmaitość siedlisk znacznie lepiej odzwierciedla roślinność
potencjalna.
[To pochodzące z roku 1995 moje stwierdzenie podważone zostało opublikowaną w 1997 r. pracą Sokołowskiego, Kliczkowskiej i Grzyba (1997). Autorzy ci zaproponowali zmodyfikowanie siatki siedlisk łęgowych w ten sposób, że doskonale odzwierciedli ona zróżnicowanie tych ekosystemów. Zaproponowano rezygnację z mylącej nazwy typu siedliskowego "ols jesionowy" na rzecz nazwy "las łęgowy bagienny". Zaproponowano też wyróżnienie lasu łęgowego wilgotnego (przykorytowego, przyrzecznego i dolinkowego; odpowiadającego zespołom Salici-Populetum i Ficario-Ulmetum) oraz lasu łęgowego bagiennego (typowego i źródliskowego; odpowiadającego Circaeo-Alnetum) Więcej...]
Zbiorowiskotwórcza rola poszczególnych gatunkow roślin, w tym drzew, a w konsekwencji inwentarz
możliwych zbiorowisk roślinnych, jak również sposób reagowania zbiorowisk na warunki siedliskowe, zmienia
sie w gradiencie geograficznym. Oznacza to, że raz określona relacja między siedliskowymi typami lasu a
potencjalnymi zbiorowiskami leśnymi ważna jest tylko lokalnie. Problematyczne jest określenie zasięgu jej
stosowalności. Przydatne wydaje się tu pojęcie typu krajobrazu roślinnego, oznaczające typ wzajemnego układu
potencjalnych zbiorowisk roślinnych w przestrzeni (Matuszkiewicz 1993). W granicach Polski wyróżniono
(Matuszkiewicz 1993) 24 typy krajobrazów roślinnych. Wydaje się, że w ramach jednego typu krajobrazu
reakcję roślinności na zróżnicowanie siedlisk przyjmować można za jednakową, a w konsekwencji można sądzić
że związki siedliskowych typów lasu i potencjalnych zbiorowisk leśnych kształtują się podobnie.
Znaczenie koncepcji roślinności potencjalnej dla gospodarki leśnej i dla ochrony przyrody
Zgodnie z jej pierwotną definicją, potencjalna roślinność naturalna powinna pokazywać kierunek
tendencji dynamicznych roślinności. Znajomość tego kierunku jest ważna przy wszelkich działaniach
podejmowanych w lesie, niezależnie od ich celu. Spontaniczne procesy dynamiki roślinności można starać się
w gospodarce leśnej spowolnić lub przyspieszyć, ale faktu ich istnienia nie należy zaniedbywać. Uwzględnienie
wskazywanego przez roślinność potencjalną, prawdopodobnego kierunku spontanicznych przemian fitocenoz
leśnych może przynieść wymierne efekty ekonomiczne. Może okazać się, że niektóre, kosztowne zabiegi
hodowlane są niepotrzebne, gdyż spontaniczne procesy zachodzące w lesie doprowadziłyby do takich samych
rezultatów.
W stosunku do lasów w obiektach chronionych (parkach narodowych, parkach krajobrazowych)
wysuwany jest często postulat ich unatutalnienia albo uzgodnienia z siedliskiem, co należy rozumieć jako dążenie
do zgodności składu gatunkowego drzewostanu z pewnym wzorcem. Problematyczne jest określenie postaci tego
wzorca, bo na ma powodu by przyjmować zań skład drzewostanu optymalny w lasach gospodarczych.
Potencjalna roślinność naturalna wydaje się rozsądną postacią takiego wzorca. Konsekwentnie trzeba wtedy
jednak postrzegać postulowaną przebudowę drzewostanów w obiektach chronionych nie jako wymuszanie
zmiany składu gatunkowego drzewostanow, a jako wspomaganie i przyspieszanie jego unaturalniania się.
Literatura
Balcerkiewicz S., Brzeg A., Janyszek S., Kasprowicz M. Przewodnik do kształtowania granicy lasu. Program
komputerowy na IBM PC. Poznań: Zakł. Ekol. Rośl. Ochr. Środow. UAM 1992.
Białousz S. Kartografia i bonitacja gleb. W: Kuźnicki F., Białousz S., Skłodowski P. (red.) Podstawy
gleboznawstwa z elementami kartografii i ochrony gleb. Warszawa: PWN 1979
Brzeziecki B., Kienast F., Wildi O. A simulated map of the potential natural forest vegetation of Switzerland.
J. Veg. Sci. 1993 Vol. 4.
Czerwiński A. Zbiorowiska leśne północno-wschodniej Polski. Zesz. Nauk. Politechn. Białostoc., Ochr. Środow
1978 nr 27.
Faliński J.B. Kartografia geobotaniczna. Warszawa, Wrocław: PPWK 1990-1991.
Faliński J.B. Methodical basis for map of Potential Natural Vegetation of Poland. Acta Soc. Bot. Pol. 1971 R.
40 nr 1.
Faliński J.B., Gel'tman V.S. Zbiorowiska leśne Puszczy Białowieskiej (próba identyfikacji jednostek
syntaksonomicznych wyróżnionych w polskiej i białoruskiej nauce o roślinności). Phytocoenosis NS Semin.
Geobot. 1991 nr 1.
Ferchmin M. Leśne jednostki taksacyjne w Kampinoskim Parku Narodowym. Parki Narod. Rezerw. Przyr.
1983 R. 4 nr 1.
[Grzyb M. 1999. Aktualne problemy typologii leśnej. Sylwan 143, 11: 79-87]
[Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 1998. Siedliskowe typy lasu a naturalne zbiorowiska leśne w Puszczy Drawskiej. Mscr.]
[Kujawa-Pawlaczyk J., Pawlaczyk P. 1999. Cedyński Park Krajobrazowy. Operat ochrony ekosystemów leśnych. Mscr.]
Matuszkiewicz J.M. Kartowanie roślinności. W: Richling A. (red.) Metody szczegółowych badań geografii
fizycznej. Warszawa: PWN 1993.
Matuszkiewicz J.M., Kozłowska A.B. Założenia teoretyczne, metody i technika wykonywania mapy potencjalnej
roślinności naturalnej (na przykładzie badań fitosocjologiczno-kartograficznych na Wysoczyźnie Siedleckiej).
Fragm. Flor. Geobot. 1981 R. 27 nr 1/2.
Matuszkiewicz J.M. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geograf. 1993 nr 158.
Matuszkiewicz W. Fitosocjologiczne podstawy typologii lasów Polski. Prace IBL 1979 nr 558.
Matuszkiewicz W. Die Karte der Potentiellen Naturlichen Vegetation von Polen. Braun-Blanquetia 1984 Vol.
1
Mąkosa K. Typy siedlisk w lasach Trójmiasta. Sylwan 1993 R. 137 nr 10.
Nowiński M. Prawidłowa diagnoza typologiczna umożliwia podejmowanie właściwych decyzji hodowlanych.
Przegl. Leśn. 1993 R. 3 nr 5.
Pawlaczyk P. Możliwości hamowania synantropizacji fitocenoz leśnych. Przegl. Przyrodn. 1993 R. 4 nr 3.
Siedliskowe podstawy hodowli lasu. Warszawa: PWRiL 1990.
[Sikorska E. 1999. Aktualne problemy typologii leśnej na terenach wyżynnych i górskich. Sylwan 143, 11: 89-97]
[Sokołowski A.W., Kliczkowska A., Grzyb M. 1997. Określenie jednostek fitosocjologicznych wchodzących w zakres siedliskowych typów lasu. Prace IBL seria B 32: 1-55.]
Stępień E., Zielony R. Cele i metody przebudowy drzewostanów w parkach krajobrazowych. Sylwan 1989 R.
133 nr 4.
Tuxen R. Die heutige potentielle naturliche Vegetation als Gegenstand der Vegetationskartierung. Angew.
Pflanzensoz. (Stolzenau/Weser) 1956 nr 13.
Wróbel J. Zasady ochrony ekosystemów leśnych w parkach narodowych. W: Plany ochrony parków
narodowych. T. III: Ochrona przyrody w parkach narodowych (przegląd wybranych zagadnień dla potrzeb
sporządzania planów ochrony parków narodowych). Warszawa: KZPN 1993.
Zaręba R. Dynamika kierunku rozwoju zespołów leśnych nadl. Smolniki. Sylwan 1975 R. 119 nr 3.