Opinia Lubuskiego Klubu Przyrodników o projekcie "Zasad Hodowli i Użytkowania Lasu Wielofunkcyjnego" - 26 lutego 2001
Z uznaniem przyjmujemy projekt nowelizacji Zasad Hodowli Lasu. Uważamy, że jest to dokument dobrze wyrażający proekologiczne tendencje polskiego leśnictwa. Niewielkim nakładem pracy i po wprowadzeniu stosunkowo niewielkich - zaproponowanych poniżej - modyfikacji można przekształcić go w dokument stanowiący bardzo dobrą podstawę do pogodzenia pozornie tylko sprzecznych celów ochrony przyrody i gospodarki leśnej.
Równocześnie z poniższą opinią przesyłamy także naszą próbę spisania postulatów ochrony przyrody pod adresem gospodarki leśnej, jaką podjęliśmy kilka miesięcy temu, opracowaną w formie "instrukcji ochrony przyrody w lasach". Jest ona dostępna także w Internecie pod adresem http://www.lkp.org.pl/instrukcja/. Z radością odnaleźliśmy niektóre z zestawionych tam postulatów w treści nowych Zasad, do niektórych innych propozycji powracamy w poniższych uwagach.
1. Naturalny kierunek hodowli lasu oparty jest na idei nawiązywania do składu gatunkowego i procesów zachodzących w lasach naturalnych. Nie oznacza to oczywiście, że gospodarka leśna powinna być wyłącznie naśladownictwem układów naturalnych. Ideę typu gospodarczego drzewostanu rozumiemy jako gospodarczo uzasadnioną modyfikacje składu gatunkowego naturalnych zbiorowisk leśnych występujących na odpowiednich siedliskach. Sądzimy jednak, że "nie zmodyfikowany" skład gatunkowy naturalnego zbiorowiska typowego dla odpowiednich siedlisk powinien znaleźć się wśród dopuszczalnych na odpowiednich siedliskach gospodarczych typów drzewostanów, przynajmniej jako jeden z kilku. Tymczasem:
Gospodarcze typy drzewostanów zapisane w tabeli 1 w niektórych przypadkach nie zawierają owych "składów naturalnych zbiorowisk na odpowiednich siedliskach". Proponujemy ich uzupełnienie i zaznaczenie w tabeli, które typy gospodarcze są typami naturalnych drzewostanów, a które - gospodarczo uzasadnionymi modyfikacjami (Np. siedliska LMśw na Pomorzu to siedliska kwaśnych buczyn o drzewostanie czysto Bk, podczas gdy - jak rozumiemy - z przyczyn gospodarczych jest uzasadniona, a ekologicznie dopuszczalna uprawa na nich dwupiętrowych drzewostanów So-Bk).
Np. dla krainy I Bałtyckiej proponujemy dodać następujące typy:
na BMśw: Dbb-So, Dbb (naturalny drzewostan kwaśnych dąbrów mezotroficznych)
na BMw: Dbs-Brz (naturalny drzewostan wilgotnych dąbrów subatlantyckich w strefie przymorskiej)
na LMśw: Bk (naturalny drzewostan kwaśnych buczyn), Dbb, Db-Bk i Bk-Db (naturalny drzewostan mezotroficznych dąbrów i lasów dębowo-bukowych); udział So na tym siedlisku nie jest nigdy naturalny
na LMw: Dbs, Gb-Dbs (naturalny drzewostan gradów); udział So na tym siedlisku nie jest nigdy naturalny
na Lw: Gb-Db i Gb (naturalny drzewostan grądów)
Niezależnie od ogólnych prawidłowości zależności siedlisko-roślinność, w skład leśnej szaty roślinnej Polski wchodzą zbiorowiska leśne związane ze szczególnymi warunkami siedliskowymi, nie odzwierciedlonymi dobrze w typologii leśnej - np. świetliste, ciepłolubne dąbrowy Potentillo albae-Quercetum, lasy zboczowe Aceri-Tilietum i inne. Proponujemy, aby Zasady umożliwiły lokalna ochronę i zachowanie tych zbiorowisk przez wyraźne dopuszczenie ustalania odpowiednich, lokalnych typów drzewostanów.
Proponujemy, aby Komisje Techniczno-Gospodarcze miały prawo "ustalać dodatkowe typy gospodarcze drzewostanów z uwzględnieniem szczególnie cennych lokalnie gatunków i ras drzew (...) oraz szczególnie cennych lokalnych typów naturalnych zbiorowisk leśnych"
2. Nie możemy zgodzić się z zapisami § 7 sugerującymi jednoznaczną nadrzędność planu urządzania lasu nad miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego. Zależność między tymi planami jest bardziej złożona. Zgodnie z Ustawą o Lasach "W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się ustalenia planów urządzenia lasu dotyczące granic i powierzchni lasów, w tym lasów ochronnych". Oznacza to obowiązek ujęcia w planach miejscowych tych elementów.
Jednak miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, będący elementem prawa miejscowego, ma prawo określać funkcje terenu oraz zidentyfikowane funkcjonalne zależności ekologiczno-przestrzenne. Plan taki może wskazać np. lasy pełniące funkcję wodochronną, mimo że nie są uznane za ochronne w trybie przewidzianym ustawą o lasach. Plan miejscowy może także wskazać lasy o szczególnym znaczeniu przyrodniczym, a nawet ustanowić ograniczenia w ich użytkowaniu. Takie ustalenia planów miejscowych będą oznaczały konieczność ich uwzględnienia w planie urządzania lasu w najbliższej rewizji.
Również na podstawie przepisów o ochronie przyrody wojewoda ma prawo ustanowić w lesie jedną z form ochrony przyrody - np. rezerwat, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, park krajobrazowy; co oznacza zmianę funkcji lasu i może stworzyć ograniczenia dla jego zagospodarowania, nawet jeżeli jeszcze nie zostało uwzględnione w planie urządzania lasu.
Zgodnie z przepisami o ochronie przyrody również plan ochrony parku krajobrazowego jest planem nadrzędnym w stosunku do planu urządzania lasu - jego postanowienia uwzględnia się w planie urządzania lasu i na ich podstawie ochronę przyrody wykonuje właściwy Nadleśniczy.
Proponujemy aby pierwsze zdanie § 7 brzmiało: "Funkcje lasów, zidentyfikowane na podstawie Ustawy o Lasach w planach urządzenia lasu lub wynikające z innych przepisów prawa (miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, przepisów o ochronie przyrody, planów ochrony sporządzonych na podstawie przepisów o ochronie przyrody, przepisów o ochronie zabytków itp.) wyraża się w planach urządzenia lasu i uwzględnia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego"
3. Jakkolwiek współczesne polskie leśnictwo nie jest jeszcze przygotowane, by oprzeć się w pełni na pojęciach zaczerpniętych z klasycznej ekologii, sądzimy że rola pojęcia roślinności potencjalnej, będącej najlepszym ekologicznym wyrazem warunków siedliskowych, będzie w przyszłości wzrastać. Uważamy więc za potrzebne by pojęcie to było dobrze rozumiane i nawet w dzisiejszych warunkach uwzględniane jako uzupełnienie diagnoz siedliskowych dostarczanych przez typologię leśną. Aby to osiągnąć proponujemy:
Uzupełnienie definicji we wstępie o definicję roślinności potencjalnej = roślinność, jaka powstałaby spontanicznie w danym miejscu gdyby natychmiast i bez ograniczeń zrealizowały się jej tendencje sukcesyjne; naturalny i trwały zespół leśny odpowiadający warunkom siedliskowym w danym miejscu
Zmianę pkt 1 w § 12 na "regionalizacja geobotaniczna kraju, która określa zróżnicowanie głównych typów roślinności potencjalnej Polski i geograficzną zmienność relacji między siedliskami a naturalnymi zbiorowiskami leśnymi na nich występującymi"
Dodanie w § 12 pkt 4: "Geobotanika i fitosocjologia, która określa naturalny potencjał siedlisk leśnych, czyli naturalne zespoły leśne jakie występowałyby w danym miejscu"; dalej pkt 5) Typologia leśna ... itd.
W § 15 można zapisać: "...Stąd regionalizacja geobotaniczna oraz fitosocjologia ma znaczenie ogólne i pomocnicze. Zasadnicze podstawy hodowli lasu stanowi regionalizacja przyrodniczo-leśna i typologia leśna"
W obecnym brzmieniu § 14 jest nieprawdziwy i bałamutny, ponieważ porównywanie udziału i rozmieszczenia typów siedliskowych lasu z roślinnością potencjalna jest oczywiście możliwe w każdym miejscu i w każdej skali przestrzennej. Rozumiemy natomiast ideę autorów zapisu, którą proponujemy wyrazić sformułowaniem "Lasy dzisiejsze zachowały się głównie na słabszych glebach i w terenach trudno dostępnych. Stąd procentowy udział typów siedliskowych lasu i pożądany skład gatunkowy lasów analizowany w skali makroregionalnej ma prawo być odmienny od udziału odpowiednich potencjalnych zbiorowisk leśnych"
Za bardzo pożyteczny element kształtowania wiedzy fitosocjologicznej u leśników-praktyków uważalibyśmy zamieszczenie w formie załącznika do Zasad tabeli pokazującej najczęstsze zależności między potencjalnymi zespołami leśnymi a typami siedliskowymi lasu w Polsce, na przykład takiej jak zamieszczona na str. 32-33 załączonej książeczki lub w Internecie: http://www.lkp.org.pl/siedliska/polska.html (oczywiście niniejszym wyrażamy zgodę na ewentualny przedruk jeśli ten pomysł zyskałby uznanie).
4. Uważamy za bardzo potrzebne, by w nowelizacji "Siedliskowych podstaw hodowli lasu" uwzględnić trafną propozycję Sokołowskiego, Kliczkowskiej i Grzyba (Prace IBL B 32, 1997 r.) dotyczącą modyfikacji typologii siedlisk łęgowych - by dotychczasowy OlJ nazywać Lasem łęgowym bagiennym a dotychczasowy Lł - Lasem łęgowym wilgotnym (z podtypami: Lłw przykorytowy, nadrzeczny i dolinkowy, Lłb typowy i źródliskowy). Modyfikacja ta usunie jedno z głównych źródeł nieporozumień między leśnikami-typologami a fitosocjologami i znacznie ulepszy możliwości poszukiwania jednoznacznych relacji między typami siedliskowymi lasu a naturalnymi zbiorowiskami leśnymi. Drobna zmiana terminologiczna przyczyni się do znacznie lepszego zrozumienia ekologii siedlisk łęgowych (bardzo ważnych z przyrodniczego punktu widzenia) wśród leśników - praktyków, umożliwiając pełne wykorzystanie zarówno przyrodniczego jak i produkcyjnego ich potencjału.
Postulat ten dotyczy głównie będącego w opracowaniu tomu "Siedliskowych podstaw hodowli lasu" jednak również w tomie ogólnym Zasad Hodowli Lasu musiałby być uwzględniony w treści tabeli 1.
5. Za wybitne osiągnięcie polskiego leśnictwa uważamy ideę Leśnych Kompleksów Promocyjnych, rozumianych - zgodnie z intencjami jej twórcy - jako ośrodki pilotażowego wdrażania nowoczesnych metod wielofunkcyjnego leśnictwa bazującego na podstawach ekologicznych, przewidzianych do docelowego zastosowania we wszystkich lasach. Uważamy, że idea ta powinna być w całej rozciągłości wyartykułowana w nowych Zasadach hodowli Lasu, a przy tym uchroniona przed grożącymi jej wypaczeniami, jak na przykład:
Sprowadzenie LKP do roli ośrodków edukacyjnych, promujących w społeczeństwie obecny model gospodarki leśnej zamiast promowania rozwoju tego modelu w kierunku proekologicznym
Przeciwstawienie LKP pozostałym lasom i zahamowanie procesu promieniowania wypracowanych i sprawdzonych w LKP rozwiązań na pozostałe lasy Polski - tendencje do takiego wypaczenia roli LKP widzimy w recenzowanym tekście "Zasad"
Proponujemy, aby w rozdziale 3:
Całą część "C" zatytułować "Docelowe zasady postępowania hodowlanego w lasach" i przenieść na początek rozdziału"
W treści tej części zastąpić sformułowanie "postępowanie hodowlane w LKP" sformułowaniem "docelowe postępowanie hodowlane w lasach"
Wprowadzić przed obecnym § 42 dodatkowy § stanowiący: "sformułowane w tej części docelowe zasady postępowania hodowlanego w lasach wdrażane są w pierwszej kolejności w Leśnych Kompleksach Promocyjnych utworzonych zgodnie z przepisami Ustawy o Lasach. Na terenie LKP zasady te należy traktować jako obligatoryjne. W miarę możliwości zasady te powinny być stosowane także w pozostałych lasach."
6. Uważamy za potrzebne zaakcentowanie oparcia polskiej gospodarki leśnej na rodzimych gatunkach drzew leśnych. W tym celu proponujemy, aby przed obecnym § 30 wprowadzić dodatkowy paragraf o treści:
§ 29A
1. Podstawą gospodarki leśnej są gatunki drzew mające naturalny zasięg swojego występowania na terenie nadleśnictwa
2. W gospodarce leśnej należy uwzględniać również potrzeby zachowania rzadkich i ginących gatunków drzew i krzewów (np. cis, brekinia, wiązy, klon polny), pod warunkiem że są rodzime na danym terenie 3. Uprawa gatunków obcego pochodzenia geograficznego może być prowadzona w ograniczonym zakresie, np. ze względu na ich znaczenie produkcyjne i biocenotyczne, tradycję regionalnej kultury leśnej lub czynną ochronę populacji egzotów traktowanych jako osobliwości przyrodnicze.
Gatunki obce geograficznie i siedliskowo (np. Olsz na siedliskach borowych) należałoby także wykreślić z tabeli 1. Do gatunków przedplonowych w tej tabeli należałoby na odpowiednich siedliskach dodać za to zupełnie pominiętą Os.
Proponujemy także, by gatunki rodzime preferować również w zalesieniach gruntów porolnych ! W tym celu proponujemy następujące modyfikacje:
W § 110: "W celu przyspieszenia procesu lasotwórczego zaleca się stosowanie możliwe bogatego składu gatunkowego upraw, jednak przy zachowaniu preferencji dla gatunków rodzimych na danym terenie"
W § 113 pkt. 1 z doboru gatunków wykreślić tawlinę jarzębolistną, parczelinę trójlistkową i olszę szarą (przecież "efektem zabiegów powinien być drzewostan zbliżony do formacji naturalnej !") a dodać grab. Dodać Gb również w doborze gatunków w § 118
Do doboru gatunków przedplonowych w § 113 pkt. 2 dodać osikę
7. Uważamy za sprzeczny z ideą lasu wielofunkcyjnego fragment zapisu w obecnym § 31 stanowiący, że w lasach ochronnych modyfikacje zasad przyjętych dla lasów gospodarczych są dopuszczalne tylko pod warunkiem, że "ograniczenie pozostałych funkcji, w tym produkcyjnej, nie może być istotne". Wielofunkcyjność lasu polega między innymi na tym, że w różnych jego fragmentach mogą dominować różne funkcje. Mogą także zaistnieć sytuacje (choć rozumiemy że będą one raczej wyjątkiem niż regułą), w których funkcja produkcyjna będzie musiała być istotnie ograniczona, by mogły się zrealizować pozostałe funkcje lasu i rozwiązania takie nie mogą być blokowane zapisem w Zasadach Hodowli. Uważamy za niezbędne skreślenie tego fragmentu zdania !
Dodatkowo lista modyfikacji w § 31 wydaje nam się zbyt uboga. Proponujemy by ostatnie zdanie § 31 miało brzmienie: "Z tych względów może zachodzić potrzeba modyfikacji zasad przyjętych dla lasów gospodarczych, np. zaniechania stosowania rębni zupełnej, innej zmiany typu rębni, wydłużenia okresu odnowienia i okresu uprzątnięcia w rębniach częściowych, pozostawienia kęp drzew po cięciu uprzątającym, w wyjątkowych przypadkach nawet zaniechania użytkowania drzewostanu, stosowania selekcji o kierunku protegującym żywotność i zdolności adaptacyjne drzew, kształtowania odpowiedniej struktury drzewostanu, przyspieszania przebudowy drzewostanu itp."
8. Zapisy dotyczące lasów wodochronnych powinny w większym stopniu wyartykułować potrzebę ochrony - bardzo ważnych ekologicznie - lasów lęgowych oraz lasów porastających torfowiska. W § 32 proponujemy sformułowanie: "Rygory wodochronne powinny być najwyższe:
w lasach na torfach i w lasach łęgowych
w innych lasach na siedliskach bagiennych
w strefie bezpośrednio przyległej do źródeł i ujęć wody
wzdłuż linii brzegowej cieków i zbiorników wodnych"
9. Mimo że rozumiemy i uznajemy ekologiczną role podszytów, zwracamy uwagę, że dążenie do "totalnego" wprowadzania podszytów do wszystkich lasów może w pewnych sytuacjach prowadzić do zniszczenia i zatarcia ekologicznej swoistości ubogich, oligotroficznych ekosystemów leśnych - np. borów chrobotkowych, borów świeżych na wydmach, nadmorskich borów bażynowych. Z przyrodniczego punktu widzenia celowe jest urozmaicanie struktury lasu i wprowadzanie podszytów tylko tam, gdzie naturalna struktura warstwowa potencjalnych zbiorowisk leśnych byłaby urozmaicona. Dlatego proponujemy:
W § 33 zapisać wśród "dopuszczonych odstępstw": "w lasach stanowiących naturalne zbiorowiska roślinne typowe dla ubogich siedlisk nie wprowadza się podszytów o ile nie występują one naturalnie w danym zbiorowisku"
W § 97 wykreślić siedliska Bs i Bw z treści punktu 7 !
Wykreślić zalecenie "siłowego" wprowadzania podszytów w oligotroficzne fitocenozy przy zastosowaniu podsypek gliniasto-torfowych (§ 130 pkt. 1)
10. Jeżeli uznaje się las za ochronny z powodu, że stanowi on ostoję chronionych gatunków zwierząt i roślin to konsekwentnie trzeba dopuścić w nim możliwość zastosowania takich metod zagospodarowania, które będą sprzyjać tym gatunkom. W przypadku "strefowych" gatunków zwierząt ograniczenia określa Ustawa o ochronie przyrody, ale np. w przypadku występowania bardzo rzadkiego, chronionego gatunku rośliny może okazać się konieczne np. wykonanie trzebieży na rzecz chronionego gatunku ! Zapis w obecnym § 34 wymagałby, aby zapis o takiej trzebieży wpisywał Minister do aktu uznającego las za ochronny. Proponujemy drobną lecz znaczącą w skutkach i umożliwiającą elastyczność reakcji zmianę w § 34: "zasady zagospodarowania tych lasów wynikają z decyzji o uznaniu ich za ochronne, przepisów o ochronie gatunkowej i z potrzeb chronionych gatunków".
11. Obecny § 36 w sposób sztuczny, naśladując niefortunne sformułowanie Ustawy o Lasach, łączy dwie zupełnie różne kategorie lasów ochronnych. Proponujemy podział na dwa paragrafy o brzmieniu:
§ 36
Lasy o szczególnym znaczeniu przyrodniczo-naukowym obejmują lasy:
stałych powierzchniach badawczych i doświadczalnych, w tym na glebowych powierzchniach wzorcowych oraz na powierzchniach założonych dla obserwacji zmian ilościowych i jakościowych zachodzących w środowisku leśnym bez ingerencji człowieka i pod wpływem różnego rodzaju czynności hodowlanych
w parkach krajobrazowych, zespołach przyrodniczo-krajobrazowych, otulinach parków narodowych i rezerwatów przyrody
stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody, np. wyjątkowo dobrze wykształcone płaty naturalnych zbiorowisk leśnych
stanowiące pamiątkę kultury leśnej, np. ukształtowane przy użyciu dawnych, unikatowych metod hodowlanych
- jeżeli zostały z tego tytułu formalnie uznane za ochronne. Zasady zagospodarowania tych lasów wynikają z decyzji o ich uznaniu za ochrone, z planów ochrony ustanowionych na podstawie przepisów o ochronie przyrody lub z potrzeb zachowania przyrodniczo-naukowych wartości tych lasów.
§ 36A
Lasy o szczególnym znaczeniu dla obronności i bezpieczeństwa państwa ...
12. W zapisach dotyczących zasad stosowania rębni uważamy za potrzebne następujące modyfikacje:
Zezwolenie na zaniechanie zastosowania rębni ze względu na ochronny charakter drzewostanów zapisane w § 75 pkt. 6 powinno być nieco szersze - "W drzewostanach znajdujących się w ekstremalnych warunkach wzrostu, np. w strefie górnej granicy lasu, na siedliskach boru bagiennego, na źródliskach i w ich bezpośrednim otoczeniu, na innych niedostępnych siedliskach bagiennych, na wydmach zagrożonych erozją, na stromych zboczach, a w wyjątkowych sytuacjach także w innych drzewostanach można zaniechać stosowania rębni ze względu na ochronny charakter tych drzewostanów. Można jednak wspierać samorzutnie pojawiające się odnowienie naturalne."
Niektóre fragmenty dotychczasowego drzewostanu nie tyle MOGĄ co POWINNY pozostać jako pożądane elementy strukturalne nowego drzewostanu (§ 75 pkt. 7)
W § 81 proponujemy podkreślenie, że również w rębni częściowej 5-10% drzew, a najlepiej ich kępy z nienaruszonymi dolnymi warstwami lasu i nienaruszonym runem powinny pozostać jako element struktury młodego drzewostanu po cięciach uprzątających - tak jak to podkreślono w § 78 pkt 6 la rębni zupełnej
W pkt. 6 § 79 do listy obiektów, przy których nie lokalizuje się bezpośrednio zrębów zupełnych proponujemy dodać źródła i źródliska.
Praktyczne zastosowanie znajdują od pewnego czasu interesujące schematy przebudowy drzewostanów, np:
schemat unaturalniającej przebudowy drzewostanów sosnowych na Db-So-Bk polegający na odnowieniu Db na wyciętych gniazdach, a następnie wprowadzeniu Bk i ew. Db pod okap stopniowo usuwanej cięciami częściowymi So na powierzchni międzygniazdowej, co jest rębnią gniazdowo-częściową IIIb, ale ze sztucznym (!) odnowieniem w cięciach częściowych
przebudowa drzewostanów So lub Brz na Db-So przez wykonanie cięć przerębowych na gniazdach i odnowienie DB pod przerzedzonym okapem So, a następnie cięcie zupełne na powierzchni międzygniazdowej i odnowienie tam So; jest to rębnią częściowo - gniazdową IId, ale ze sztucznym (!) odnowieniem w cięciach częściowych (porównaj K. Hołowiński 1998 - Możliwości wykorzystania rębni IId do przebudowy litych drzeowstanów; Las Polski 17)
Ponieważ schematy te w wielu przypadkach są "łagodniejszą" formą przebudowy drzewostanów od zalecanej i powszechnie stosowanej rębni IIIa (dawniej Id). proponujemy ich "zalegalizowanie" w Zasadach przez ujęcie ich w opisie Rb IId i Rb IIIb jako wariantów zastosowania tych rębni. ). Odpowiednich zmian trzeba by dokonać zarówno w tekście, jak i w tab 4.
Rębnia IVd (dotychczas IIId) to najelastyczniejszy ze znanych sposobów zagospodarowania lasu, umożliwiający pełne wykorzystanie zmienności mikrosiedliskowej i lokalnych warunków. Choć jest trudna w wykonaniu i wymaga najwyższych kwalifikacji służby leśnej, nadaje się do wykorzystania we WSZYSTKICH lasach w których zależy nam na złożonej i urozmaiconej strukturze przestrzennej i pionowej. Ta rębnia nadaje się doskonale np. do odnawiania wielogatunkowych lasów grądowych, do elastycznej przebudowy drzewostanów sosnowych na bogatszych siedliskch, do zagospodarowania żyznych buczyn z możliwością wprowadzenia do nich domieszek. Proponujemy, by w opisie tej rębni podkreślić jej szczególne znaczenie i możliwości jej zastosowania do zagospodarowania wszystkich lasów o wysokim reżimie ochronnym, także na nizinach i w zróżnicowanych warunkach siedliskowych, a także do elastycznej przebudowy drzewostanów w warunkach wysokiego reżimu ochrony (np. parki krajobrazowe, otuliny parków narodowych). Odpowiednich zmian trzeba by dokonać zarówno w tekście, jak i w tab 4.
Proponujemy by dopuścić (dodać zalecenie) stosowanie rębni V także w naturalnych drzewostanach liściastych oraz w drzewostanach sosnowych (np. Bb, Bs) na nizinach w warunkach dominacji ochronnych funkcji lasu. ). Odpowiednich zmian trzeba by dokonać zarówno w tekście, jak i w tab 4.
Proponujemy w gospodarczym typie drzewostanu Bk (tabela 1) dopuścić oprócz rębni II także rębnie IV i V - prowadzenie w ten sposób drzewostanów bukowych o zróżnicowanej strukturze, choć trudne, jest możliwe i pożądane, zwłaszcza w miejscach o wysokim reżimie ochronnych funkcji lasu
Zalecenie rębni I we wszystkich olsach (siedlisko Ol) - tabela 1 - przeniesione z dotychczasowych Zasad Hodowli Lasu, stoi w sprzeczności z wodochronnym charakterem tych lasów !
13. Proponujemy by wyraźnie zaakcentować preferowanie tych sposobów przygotowania gleby, które w mniejszym stopniu ingerują w naturalne procesy glebotwórcze: w § 93 pkt 2 dodać zdanie "w miarę możliwości należy wybierać te sposoby przygotowania gleby, które zapewnią powodzenie odnowienia lasu przy mniejszym naruszeniu profilu glebowego i mniejszym zakłóceniu naturalnych procesów glebotwórczych"
14. W § 97 pkt 5 proponujemy następujące kryteria kolejności przebudowy drzewostanów: 1) drzewostany zagrożone rozpadem (bez względu na ich wiek)
2) drzewostany wpływające degradująco na swoje siedliska
3) drzewostany, których niewłaściwy skład ogranicza możliwość pełnienia dominującej funkcji lasu (np. lasy wodo- i glebochronne, drzewostany w otulinach rezerwatów przyrody i parków narodowych) 4) inne drzewostany starszych klas wieku wymagające całkowitej zmiany składu gatunkowego i struktury ... itd
15. Chwalebne działania zwiększania lesistości kraju przez zalesianie gruntów porolnych w przeszłości przyczyniły się niekiedy do mimowolnego zniszczenia cennych elementów przyrody związanej z ekosystemami nieleśnymi. Proponujemy, aby wprowadzić do zasad zapisy, które zapobiegną powtarzaniu takich błędów w przyszłości. Proponujemy, aby w § 110 dodać akapit: "Elementem tego przeglądu powinna być waloryzacja przyrodnicza identyfikująca ewentualne cenne elementy przyrody (rośliny, motyle, ptaki) związane z formacją nieleśną. Nie zalesia się i pozostawia się w formie naturalnej powierzchnie, na których stwierdzono występowanie takich elementów. W przypadku stwierdzenia skupień unikatowej roślinności ciepłolubnej nie wprowadza się również zalesień, które w przyszłości zacieniałyby stanowiska cennych roślin". Proponujemy także by przyjąć i zapisać w ZHL zasadę pozostawienia conajmniej 10% zalesianego gruntu do samozalesienia na drodze naturalnej sukcesji.
16. Za ważny element leśnictwa opartego na zasadach ekologicznych uważamy tworzenie i kształtowanie stref ekotonowych na skrajach drzewostanów. Uważamy, że zagadnienie to powinno znaleźć większy wyraz w Zasadach, np. w rozdziale poświęconym pielęgnowaniu biocenozy leśnej. Uważamy równocześnie, że tworząc strefy ekotonowe należy w większym, niż to się dziś praktykuje stopniu naśladować naturalnie wykształcające się na skrajach lasu zbiorowiska oszyjkowe i okrajkowe i wykorzystywać przede wszystkim gatunki rodzime. Proponujemy:
Wprowadzenie § 130A o brzmieniu:
§ 130A
1. Na skrajach biocenozy leśnej, tzn. na skrajach lasu graniczącego z użytkami rolnymi, łąkowymi, pasami drogowymi i liniami kolejowymi tworzy się w miarę możliwości strefy ekotonowe naśladujące naturalne zbiorowiska krzewów i roślin zielnych wykształcające się na skrajach lasu
2. Strefy ekotonowe tworzy się w pierwszej kolejności na skrajach drzewostanów sosnowych nie posiadających drugiego piętra ani warstw podszytu, oraz na skrajach drzewostanów zakładanych na gruntach porolnych.
3. Przyjmuje się jako podstawową zasadę kształtowanie tzw. pełnej strefy skraju lasu, składającej się z: a) brzeżnego pasa drzewostanu, wzbogaconego w gatunki domieszkowe (ew. wprowadzenie gatunków domieszkowych w formie podsadzeń), ale nie rozluźnionego
b) przylegającego od zewnątrz do ściany drzewostanu pasa zarośli krzewów, o składzie nawiązującym do naturalnych zbiorowisk zaroślowych na odpowiednim siedlisku (ramowo: tarnina, głogi, dzikie róże, trzmielina). Pas ten powinien mieć szerokość ok. 3-4 m.
c) pasa 3-4 m szerokości pozostawionego w formie nieużytkowanej, do spontanicznego rozwoju zielnej roślinności okrajkowej 4. Jeżeli brak miejsca na kształtowanie strefy według powyższych zasad, dopuszcza się kształtowanie tzw. uproszczonej strefy skraju lasu, co realizuje się przez wprowadzenie na samym skraju drzewostanu przerywanego pasa krzewów o składzie gatunkowym jak wyżej. Wprowadzane zarośla powinny zajmować ok. 50% długości skraju lasu (nie więcej), pojedyncza grupa krzewów nie powinna zajmować więcej niż 5 m tej długości.
5. Dopuszcza się tworzenie tzw. wewnętrznej strefy skraju lasu, co realizuje się przez rozluźnienie drzewostanu na głębokość ok. 10 m od linii skraju lasu i podokapowe wprowadzenie zarośli o składzie gatunkowym jak wyżej
Sformułowanie § 116 następująco: "Przy tworzeniu styku las-powierzchnia otwarta należy na obrzeżach lasu kształtować strefy ekotonowe szerokości 20-30 m, według szczegółowych wskazówek zawartych w § 130A, nawiązujące składem i strukturą do naturalnych zbiorowisk krzewów i roślinności zielnej wykształcających się regionalnie na skrajach lasu na odpowiednich siedliskach. Strefy te należy kształtować z wykorzystaniem rodzimych gatunków krzewów, można także wprowadzać w nich dzikie drzewa owocowe".
17. Za element pielęgnowania biocenozy leśnej należałoby także uznać zespół działań mających na celu pielęgnowanie różnorodności biologicznej w biocenozie. działania te, choć powszechnie już stosowane w praktyce i choć zapisane w różnych miejscach Zasad, byłoby korzystnie zebrać w odrębny punkt, np:
§ 130B
1. Pielęgnowanie biocenozy leśnej obejmuje również dbałość o zachowanie pełni związanej z tą biocenozą różnorodności biologicznej. 2. Przy wszystkich pracach hodowlanych należy bezwzględnie chronić drzewa dziuplaste. W drzewostanach sosnowych w wieku 40-80 lat dążyć do rozwieszenia skrzynek lęgowych w zagęszczeniu: 10 skrzynek typu A + 1 skrzynka typu B + 1 skrzynka nietoperzowa / 10 ha drzewostanu. Skrzynki B i nietoperzowe należy przy tym koncentrować na skraju lasu, także w pobliżu skraju bagien, zrębów i upraw.
3. Należy dbać o zachowanie pełni bogactwa gatunkowego flory drzew i krzewów ekosystemów leśnych. Dbałość tę realizować przez protegowanie lub przynajmniej tolerowanie wszystkich spontanicznie pojawiających się gatunków domieszkowych (także np. osiki i wierzby iwy) i wprowadzanie domieszek zgodnych z naturalnymi składami gatunkowymi drzewostanów
4. Należy chronić wszystkie pozostałości alei śródleśnych, zwłaszcza klonowych i lipowych, a także roślinność związaną z opuszczonymi śródleśnymi osadami ludzkimi - jeżeli występują w kompleksie leśnym (szczególnie stare drzewa owocowe). W miarę możliwości, np. w uprawach dochodzących do ważniejszych dróg leśnych, wprowadzić przy tych drogach jedno-lub dwustronne śródleśne zadrzewienia alejowe. Stosować do tego materiał o charakterze zadrzewieniowym. 5. Grodzenia upraw realizować przy użyciu żerdzi nieokorowanych.
6. Dążyć do stałej obecności martwego, rozkładającego się drewna w ekosystemach leśnych. Drewno to powinno reprezentować pełną różnorodność gatunków występujących w drzewostanie i pełną różnorodność ich rozmiarów. Powinno ono także być reprezentowane zarówno przez leżące gałęzie, martwe drzewa leżące na dnie lasu, jak i przynajmniej pojedyncze martwe drzewa stojące, a także złomy i wykroty. Za optimum z przyrodniczego punktu widzenia uznać należy miąższość martwego drewna na poziomie 8-10% miąższości drzewostanu. Rzeczywiste wykonanie tego zalecenia należy określić indywidualnie dla każdego drzewostanu jako kompromis z wymaganiami ekonomii i ochrony lasu.
18. Rozdział "Kształtowanie retencji wodnej i gospodarka wodą w lasach" jest najsłabszym elementem projektowanych Zasad i powinien zostać gruntownie przepracowany, jego obecna treść zawiera bowiem wiele elementów techniczno-melioracyjnego podejścia kontrastującego z proekologicznymi zapisami w pozostałej części Zasad. W szczególności proponujemy:
Zakaz odwadniania siedlisk Bb, BMb, Bw i BMw i w ogóle wszystkich siedlisk na glebach torfowych. Siedliska te nie mają praktycznego znaczenia dla produkcji leśnej, zwłaszcza, gdy uwzględnić koszty ich udostępnienia. Pełnią natomiast niezwykle ważną rolę ekologiczną. Obniżenie poziomu wody w torfowisku na głębokość 40-50 cm (jak proponuje się w projekcie dla borów bagiennych !) czy nawet 20-30 cm (LMb i Ol) nieuchronnie wiąże się z uruchomieniem procesu murszenia i zaniku powierzchniowych warstw torfu i degeneracją torfowiska. Tymczasem wszystkie torfowiska są sprawnymi zbiornikami retencyjnymi wody - torfowisko gromadzi praktycznie tyle samo wody, co jezioro o takiej samej powierzchni. Murszenie i zanik wierzchnich warstw torfu to znaczne ograniczenie tej zdolności retencyjnej, znacznie większe niż może być zrekompensowane budowa jakichkolwiek urządzeń małej retencji. Proponujemy skreślenie całego § 150 i zastąpienie go zapisem zakazującym odwadniania siedlisk torfowych. Proponujemy także by w ogóle nie doprowadzać do sytuacji opisanych w § 152 pkt 4g, w związku z czym punkt ten stałby się zbędny.
Zmianę treści § 146 na następującą:
§ 146
Zwiększanie retencji wodnej i poprawę jakości wody umożliwiają: 1. Stałe utrzymywanie istniejącej szaty leśnej w stanie rozbudowanym gatunkowo i strukturalnie, a to wymaga zaniechania lub znacznego ograniczenia stosowania zrębów zupełnych;
2. Zachowanie w stanie naturalnym śródleśnych cieków wodnych oraz odtwarzanie naturalnego charakteru cieków, które w przeszłości zostały uregulowane
3. Zachowanie wszystkich torfowisk, które działają jak naturalne zbiorniki retencyjne oraz jak naturalne filtry oczyszczające wodę; a także odtwarzanie i renaturalizację torfowisk, które w przeszłości zostały odwodnione i przesuszone
4. Ograniczanie zanieczyszczenia środowiska, bowiem zanieczyszczenia przenoszą się (w części) wraz z wodą na tereny niżej położone; w tym także ograniczanie stosowania w lasach nawozów mineralnych i chemicznych środków ochrony lasu tylko do przypadków zagrażających istnieniu lasu;
5. Zwiększanie lesistości i zadrzewień - szczególnie w górnych częściach zlewni i na obrzeżach cieków i zbiorników wód otwartych oraz na obszarach występowania zbiorników wód podziemnych, a także na terenach objętych erozją wodną i wietrzną gleb w celu ochrony gleby oraz zbiorników i urządzeń melioracyjnych przed zamuleniem i eutrofizacją; 6. Gromadzenie wody we wszelkiego rodzaju naturalnych i sztucznych zbiornikach retencyjnych.
Proponujemy, by programy zwiększania retencji wodnej (§ 153 pkt. 1) zawierały również, i to w pierwszym rzędzie inwentaryzację torfowisk z identyfikacją ich typów ekologicznych i zdolności retencyjnej
Proponujemy, by w § 153 pkt 3 Programy, o których mowa wyżej uwzględniały również: Możliwości odtwarzania i renaturalizacji zniszczonych i przesuszonych torfowisk, możliwości unaturalnienia uregulowanych w przeszłości cieków wodnych, a także możliwości odtworzenia zniszczonych zbiorników wodnych
Proponujemy by w § 153 wprowadzić punkt 4 o następującym brzmieniu: Prace polegające na wykonywaniu urządzeń małej retencji powinny być poprzedzone ekspertyzą przyrodniczą, dla zabezpieczenia przed przypadkowym zniszczeniem cennych przyrodniczo ekosystemów mokradłowych. Nie należy budować zbiorników wodnych kosztem istniejaycch bagien i torfowisk. Przy budowie obiektów małej retencji należy preferować niewielkie obiekty z wykorzystaniem materiałów naturalnych.
19. Jakkolwiek zapisy dotyczące cięć pielęgnacyjnych nie nasuwają naszych większych zastrzeżeń, proponowalibyśmy wzmocnienie ich proekologicznego wyrazu w sposób następujący:
W § 133 proponowalibyśmy dodać punkt 5: "Żaden zabieg pielęgnacyjny nie powinien ograniczać różnorodności biologicznej drzewostanu i całkowicie eliminować z niego jakichkolwiek gatunków, za wyjątkiem inwazyjnych gatunków obcych uznanych za niepożądane."
W § 135, dotyczącym niszczenia chwastów w uprawach, proponowalibyśmy - ze względu na znaczenie kwiatów dla antofilnych chrząszczy, w której to grupie jest wiele gatunków zagrożonych - dodać na końcu zdanie: "W toku zwalczania chwastów w uprawach (każdą metodą) należy jednak pozostawić płaty nienaruszonej roślinności, umożliwiając szczególnie roślinom baldaszkowym przejście wszystkich faz rozwojowych, w tym kwitnienia i owocowania".
20. Część III "Las - otoczenie" to doskonałe miejsce by zaakcentować - i tak realizowany - wkład lasów, w tym szczególnie Lasów Państwowych w ochronę zabytków przyrody i kultury, nawet jeżeli odpowiednie zapisy są już rozproszone w innych miejscach Zasad. Proponujemy by po obecnych rozdziałach 1-2 dodać:
Rozdział 3: Wkład lasów w ochronę zabytków przyrody i kultury
§ 176A
1. We wszystkich pracach z zakresu hodowli lasu chroni się drobne, cenne elementy przyrody, jak: a) drzewa szczególnie stare i okazałe, także nie uznane formalnie za pomniki przyrody
b) drzewa tworzące komponowane układy przestrzenne, np. aleje c) drzewa stanowiące pamiątkę kultury leśnej, np. pojedyncze egzemplarze gatunków egzotycznych, pod warunkiem że nie stanowią zagrożenia dla rodzimej przyrody
d) drzewa gatunków uznanych lokalnie za rzadkie i ginące
e) drzewa reprezentujące unikatowe formy morfologiczne (sosny kołnierzykowate, świerki szczudłowe)
f) drzewa będące przykładami unikatowych zjawisk biologicznych (zrosty drzew, wegetatyywne rozmnażanie się drzew)
g) drzewa stanowiące siedlisko bogatej flory epifitycznej bądź unikatowych jej gatunków h) drzewa stanowiące siedlisko unikatowych gatunków fauny
i) drzewa związane z kulturą miejscową
j) głazy narzutowe o wymiarach uprawniających do uznania za pomnik przyrody (także nie uznane za pomnik przyrody)
k) źródła, wysięki i wszystkie wypływy wód powierzchniowych
l) stanowiska gatunków podlegających ścisłej ochronie gatunkowej oraz gatunków umieszczonych na krajowej i regionalnej czerwonej liście, a także innych lokalnie rzadkich i cennych gatunków roslin i zwierząt m) zabytki kultury powszechnej, w tym w szczególności: kurhany, grodziska, megality, kręgi kamienne, lokalizacje mielerzy, smolarni i hut szkła, cmentarze, ruiny, wały kultowe, pozostałości umocnień obronnych (także nie wpisane do rejestru zabytków) 2. Ochrona ta polega na oszczędzaniu podczas wszystkich prac obiektu chronionego i jego najbliższego otoczenia (w promieniu 10 m), a jeżeli potrzeba to także na wykonywaniu zabiegów pielęgnacyjnych na rzecz obiektu chronionego (np. trzebież prześwietlająca drzewostan w miejscu występowania światłolubnego chronionego gatunku rośliny)
§ 176B
1. Dla ochrony tradycji kultury leśnej podczas wszystkich prac hodowlanych powinny by zachowane i oszczędzane, tak długo jak to możliwe, związane z tą tradycją elementy przestrzeni leśnej, jak: - stare powierzchnie eksperymentalne z egzotycznymi gatunkami drzew - drzewostany będące pomnikami dawnych technik hodowli lasu - drzewostany ukształtowane w wyniku nietypowych dziś schematów postępowania hodowlanego, np. nie stosowanych dziś schematów rębni i trzebieży
- pojedyncze drzewa egzotycznych gatunków, sadzone przez dawnych leśników, a także wszystkie drzewa, z którymi związana jest indywidualna tradycja ich posadzenia
- dawne pasy przeciwpożarowe - relikty dawnych metod ochrony lasu, np. drzewostany z opaskami lepowymi na strzygonię 2. Lokalne elementy kultury leśnej, np. uprawa rzadkich gatunków drzew egzotycznych, lokalne metody hodowli lasu, lokalne typy drzewostanów itp., powinny być kontynuowane, przynajmniej w ograniczonym zakresie (o ile nie są szkodliwe dla biocenozy leśnej i jej trwałości).
Inne drobne uwagi:
Do rozdziału "Wprowadzenie" - Dominującą rolę w drzewostanach na nizinach, oprócz sosny i dębu odgrywa regionalnie - na Pomorzu - także buk; proponuje uzupełnienie o ten gatunek
Do § 6 - Ochronne funkcje lasu to funkcje, które chronią nie tylko walory przyrody, ale i środowiska - proponujemy sformułowanie: "ochronne, które chronią walory środowiska przyrodniczego i różnorodność biologiczną"
Do § 8 - lasy ochronne są chronione z mocy ustawy o lasach. Z mocy różnych innych ustaw mogą być chronione także inne lasy - np. lasy w rezerwatach przyrody i parkach narodowych (z mocy ustawy o ochronie przyrody) itp.
Sformułowanie o sporządzaniu Programu ochrony Przyrody należy przenieść z obecnej części C rozdziału I.I.3 do obecnej części A bo już obecnie - zgodnie z Ustawą - ten program jest obligatoryjny jako element planu urządzania lasu we wszystkich lasach, a nie tylko w LKP
W obecnym § 42 proponujemy uzupełnić zdanie - "W tym celu należy wykorzystać wiedzę o procesach naturalnych zgromadzoną na podstawie obserwacji w rezerwatach przyrody i na założonych w tym celu powierzchniach badawczych" (stosownie do zapisu o ochronie powierzchni badawczych umieszczonego dalej)
Proponujemy określić dolny ("od 7%") a nie górny ("do 10%") próg liczby drzew pozostawianych do wieku fizjologicznej starości
W rozdziale o gospodarce nasiennej brakuje określenia zasad traktowania drzewostanów zachowawczych - proponujemy dodać np. jako § 53A
Obowiązujące przepisy (Rozporządzenie Ministra o planach urządzania lasu) określają dla poszczególnych gatunków drzew dolną granicę wieków rębności, jaka może być przyjmowana decyzjami KTG, górna granica pozostaje natomiast do uznania KTG i słusznie. Ale zapis § 53 pkt 3. zamyka górną granice dopuszczalnych wieków rębności dla drzewostanów nasiennych! Lepiej zapisać " Gospodarcze drzewostany nasienne mogą mieć w stosunku do drzewostanów gospodarczych nadleśnictwa podwyższone wieki rębności, nie więcej niż o 40 lat"
Nowa szkółka leśna zakładana wewnątrz kompleksu leśnego to inwestycja silnie obciążająca środowisko przyrodnicze. Wśród elementów, jakie powinny być uwzględnione przy lokalizacji nowej szkółki (§67) powinno chyba się znaleźć "przewidywane oddziaływanie na środowisko" !
W § 78 pkt 2 - uzyskanie odnowienia So jest chyba trudniejsze na silnie świeżych i żyźniejszych wariantach Bśw (zazwyczaj ze zwartym runem) niż na Bs i słabo świeżych wariantach Bśw ?
W § 97 pkt 8 to chyba przesada; wystarczy utrzymywanie populacji zwierzyny płowej na poziomie nie powodującym istotnych szkód w odnowieniach i podsadzeniach wprowadzanych dla celów przebudowy, a nie utrzymywanie populacji na minimalnym poziomie zapewniającym przetrwanie zwierzyny !