[LKP Home Page] [Bociek Home Page] [Spis treści tego nr (4/2002)] [Projekt KPR - [czytaj] [ściągnij zip]

Rolnictwo dla ochrony przyrody

W poprzednich zeszytach Boćka pisaliśmy o programie Natura 2000, do wprowadzenia którego przygotowujemy się obecnie w naszym kraju. Jednak sukces tego programu zależy od uruchomienia szeregu instrumentów finansowych, które umożliwią skuteczną ochronę walorów przyrodniczych obszarów do niego zadeklarowanych. Podstawowym instrumentem finansowania ochrony przyrody krajobrazu rolniczego będą funkcjonujące w Unii Europejskiej już od wielu lat tzw. programy rolnośrodowiskowe.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowuje obecnie projekt Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego, czyli zestaw pakietów działań, które będą prowadzone w ramach finansowanego przede wszystkim ze środków Unii Europejskiej Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich w latach 2004 2006 i później.
Priorytetem tego programu jest ochrona środowiska i zachowanie walorów przyrodniczych obszarów wiejskich. Podstawę prawną stanowi Rozporządzenie Rady Europy (WE) 1257/1999 w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOIGR), (art. 22 24) oraz Rozporządzenie Komisji Europejskiej (KE) 445/2002 (art. 13 - 21). Działania, które będą podejmowane w programie, to między innymi: promocja systemów produkcji rolniczej przyjaznej dla środowiska, zachowanie różnorodności biologicznej siedlisk półnaturalnych, w tym zasobów genetycznych w rolnictwie, zachowanie i odtwarzanie elementów krajobrazu rolniczego o znaczeniu ochronnym oraz kulturowym, podniesienie świadomości ekologicznej społeczności wiejskiej.
Programy rolnośrodowiskowe to olbrzymia szansa dla ochrony przyrody na terenach wiejskich. Jednocześnie jednak zarówno podstawy teoretyczne, jak i praktyka tego typu działań są czymś zupełnie nowym, wymagającym przygotowania, zarówno ze strony administracji rządowej, samorządowej, ośrodków doradztwa, jak i samych rolników.
W ramach działalności Klubu od wielu lat prowadzimy projekty aktywnej ochrony różnych elementów krajobrazu rolniczego, poczynając od muraw kserotermicznych i łąk, a kończąc na wspieraniu rozwoju rolnictwa ekologicznego, agroturystyki czy ratowaniu ginącej rasy owiec - wrzosówek. Od prawie roku, dostrzegając niebywałą szansę dla ochrony przyrody, aktywnie współpracujemy z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi w zakresie przygotowywania i wdrażania programów rolnośrodowiskowych, szczególnie w zachodniej Polsce. Stąd wiele kontaktów z administracją, ośrodkami doradztwa i rolnikami, liczne spotkania, rozmowy, dyskusje. Stąd także wiele kierowanych do nas wątpliwości, pytań i wreszcie refleksja, że w tzw. terenie na temat programów rolnośrodowiskowych ciągle niewiele wiadomo. Stąd też pomysł, żeby właśnie na łamach Boćka przedstawić najczęściej powtarzające się w rozmowach z rolnikami pytania i postarać się na nie odpowiedzieć.

Czemu służą programy rolnośrodowiskowe i czym się różnią od dopłat bezpośrednich?

Programy rolnośrodowiskowe to, mówiąc najprościej, dotacje celowe ukierunkowane na ochronę bądź odtwarzanie zanikających elementów krajobrazu rolniczego i związanych z nimi grup gatunków roślin i zwierząt. Jednym z takich elementów są np. podmokłe łąki i pastwiska oraz związane z nimi gatunki np. ptaków derkacz, czajka, kulik wielki, rycyk i wiele innych. W wyniku trwającego wieleset lat procesu intensyfikacji produkcji rolnej, jednokierunkowych, polegających na osuszaniu melioracji, a obecnie procesu przeciwnego wycofywania się rolnictwa z gruntów najmniej produktywnych i uruchamiania procesów sukcesji roślinności, siedliska te i związane z nimi gatunki zanikają w zastraszającym tempie. Na przykład w rejonie Ujście Warty z około 15000 ha dawnych użytków zielonych, obecnie istnieje zaledwie jedna trzecia. Pozostałe zarastają mozgą, trzciną, zaroślami wierzb. Celem programu rolnośrodowiskowego, który akurat w ujściu Warty będzie pilotażowo wdrażany już od końca roku 2003, będzie powstrzymanie tych procesów poprzez finansowe wsparcie rolników, którzy zechcą te siedliska nadal ekstensywnie użytkować lub np. wrócić do użytkowania porzuconych łąk czy pastwisk.
Dopłaty bezpośrednie realizowane będą automatycznie na terenie całego kraju, otrzyma je w zasadzie każdy, kto uznany zostanie za rolnika. Dopłaty rolnośrodowiskowe to dotacje wypłacane tylko na wybranych obszarach, o które trzeba się będzie postarać spełniając szereg warunków i wywiązując się z realizacji podjętych zobowiązań.

Czy każdy może dostać dotację z programu rolnośrodowiskowego? Jakie są kryteria uczestnictwa?

Zakłada się, że beneficjentami programu będą rolnicy prowadzący działalność rolniczą na powierzchni co najmniej 2 ha użytków rolnych, a w przypadku ekologicznego gospodarstwa rolnego - na powierzchni 1 ha. Dotację z programu rolnośrodowiskowego może dostać przede wszystkim rolnik, którego gospodarstwo lub przynajmniej jego znaczna część znajdzie się w granicach obszaru, na którym będą wdrażane programy, obszaru w obrębie którego występują zanikające walory przyrodnicze - związane z przestrzenią rolniczą ekosystemy i gatunki. Programy rolnośrodowiskowe są dobrowolne, dotację otrzyma tylko ten, kto będzie się o nią ubiegał.

Moje gospodarstwo leży na terenie parku krajobrazowego. Co to dla mnie oznacza?

To bardzo dobrze. Oznacza to znacznie większą szansę na znalezienie się w zasięgu wdrażania programów rolnośrodowiskowych w granicach tzw. Obszarów Przyrodniczo Wrażliwych (OPW) lub Stref Priorytetowych (SP) terenów, na których przede wszystkim, w pierwszej kolejności i w najszerszym spektrum będą podejmowane działania rolnośrodowiskowe.

Kto i kiedy wyznaczy "OPW" i "SP"?

Obszary Przyrodniczo Wrażliwe oraz Strefy Priorytetowe wyznaczane są już w tej chwili. Ich zasięg proponują najczęściej przyrodnicy na podstawie wiedzy o występowaniu ginących gatunków, ekosystemów, zagrożeniach dla przyrody i środowiska. Na przykład dla województw zachodniopomorskiego i lubuskiego propozycję takich obszarów, opartą przede wszystkim na kryterium wartości przyrodniczej przestrzeni rolniczej, opracował w końcu ubiegłego roku nasz Klub. W niektórych województwach obszary te nie są jeszcze wyznaczone. Na lata 2004 - 2006 wyznaczono zaledwie cztery Obszary Przyrodniczo Wrażliwe - Biebrzańsko-Narwiański, Ujścia Warty, Dolinę Baryczy oraz Wschodniokarpacki, kolejne będą wyznaczane w dalszej przyszłości, po wejściu Polski do Unii. Dla województw zachodniopomorskiego i lubuskiego zaproponowaliśmy kilkanaście takich obszarów. Obecnie trwają społeczne konsultacje na ten temat w powołanych przez Urzędy Marszałkowskie zespołach roboczych. Granice Obszarów Przyrodniczo Wrażliwych będą się w znacznej mierze pokrywać z tworzonym obecnie w Polsce, unijnym programem Natura 2000, a także, wszędzie gdzie to możliwe, z zasięgiem różnych form ochrony przyrody, przede wszystkim parków narodowych i krajobrazowych.

Mam 8 hektarowe gospodarstwo jak wysoką dotację mogę dostać?

Jeśli gospodarstwo leży w obrębie Obszaru Przyrodniczo Wrażliwego, np. w rejonie Ujścia Warty, i są to podmokłe łąki bagienne, to będzie to około 8000 zł, jeśli zwykłe dwukrotnie koszone łąki lub tradycyjnie użytkowane pastwiska, to nieco mniej. Za tradycyjne użytkowanie 1 ha bagiennej łąki (nierzadko wiąże się to jednak np. z konnym, a nawet ręcznym koszeniem, wraz z usunięciem wykoszonej roślinności) przewidziano dotację 1000 zł, za tradycyjne użytkowanie nizinnego pastwiska - 360 zł za 1 ha, natomiast pastwiska z wypasem regulowanym - 620 zł za hektar. Specjalnym dopłatom podlega też np. opóźnienie koszenia z uwagi na gniazdujące na łące ptaki. Na terenach poza Obszarami Przyrodniczo Wrażliwymi, ale na obszarze tzw. Stref Priorytetowych dotację w wysokości prawie 1000 zł uzyskać też można za przekształcanie pól ornych w trwałe użytki zielone. Jeśli dodatkowo zamierzamy utrzymywać rosnące w obrębie gospodarstwa zadrzewienia, będziemy hodować którąś z ginących ras zwierząt, zorganizujemy w gospodarstwie dni otwartych drzwi dla rolników, którzy zechcą się uczyć na naszych doświadczeniach, wysokość dotacji naszego 8-hektarowego gospodarstwa może być całkiem spora. Płatności za poszczególne pakiety zostały ustalone w formie zryczałtowanej, przy uwzględnieniu: utraconego dochodu rolnika z tytułu ekstensyfikacji bądź zaniechania intensyfikacji, dodatkowych kosztów wynikających z realizacji danego pakietu oraz potrzeby motywacji finansowej dla rolnika. Pomoc finansowa będzie wypłacana corocznie jako suma płatności za pakiety działań wdrażanych wgospodarstwie, przeliczanych na 1 ha u żytkowanego gruntu, 1 m bieżący np. zadrzewienia czy 1 sztukę utrzymywanej tradycyjnej rasy zwierzęcia. Do ogólnych celów przeliczeniowych przyjmuje się, że średnia dotacja wynosić będzie około 500 zł za hektar średnie 8 hektarowe gospodarstwo otrzyma więc zapewne około 4000 zł.

Mam duże, ponad 100-hektarowe gospodarstwo w sąsiedztwie parku narodowego, zamierzam je jeszcze powiększyć. Czy jest jakaś minimalna i maksymalna powierzchnia gospodarstwa, która może być dotowana??

W ramach mechanizmu wspierania gospodarstw małych i średnich założono, że w gospodarstwach większych pełną kwotę dotacji za tzw. pakiety systemowe (np. przekształcanie pól ornych w użytki zielone, utrzymywanie terenów otwartych, usuwanie roślinności inwazyjnej itd.), będzie można otrzymać tylko do powierzchni 50 ha, za powierzchnię od 51 do 100 ha otrzymywać się będzie 50% stawki, za powierzchnię od 101 do 300 ha odpowiednio 25% stawki, powierzchnia ponad 300 ha nie będzie już podlegała dotacjom. Zastrzeżenia te nie dotyczą pakietów przyrodniczych, jeśli więc gospodarstwo znajdzie się w granicach Obszaru Przyrodniczo Wrażliwego i będzie realizować pakiety przyrodnicze, powinno otrzymać dopłaty do całości powierzchni. Wiele rzeczy w programach nie jest jeszcze do końca wyjaśnionych, to o czym dziś mówimy, to tylko nie zatwierdzone jeszcze projekty.

Jakich formalności trzeba będzie dopełnić, żeby otrzymać dotację?

Działania obejmujące przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe będą dobrowolnie realizowane przez rolników w oparciu o 5-letni plan działalności rolnośrodowiskowej. Planem tym objęty będzie obszar całego gospodarstwa rolnego. W jego obrębie zostaną określone pakiety rolnośrodowiskowe i działki rolne, na których będą realizowane zadania określone w planie. Plan będzie podstawą wniosku o dotację składanego do agencji płatniczej. Agencją tą będzie Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Podstawą naliczania dotacji i planowania działań będą wypisy z ewidencji gruntów, już obecnie warto się więc o nie postarać.

Jakie wymagania będzie trzeba spełnić?

Przede wszystkim w gospodarstwie trzeba posiadać grunty będące przedmiotem działań prośrodowiskowych przewidzianych w zaplanowanych w programie rolnośrodowiskowym tzw. pakietach i pozwalające na podjęcie takich działań. Będą to łąki lub pastwiska, na utrzymanie których kierowane są przede wszystkim środki pakietów przyrodniczych, ale także np. zadrzewienia śródpolne, szuwary czy torfowiska. Niektóre pakiety ukierunkowane są także na zmianę sposobu użytkowania gruntów na bardziej przyjazną przyrodzie, np. zamianę gruntów ornych w trwałe użytki zielone.
Podejmując się realizacji programów rolnośrodowiskowych trzeba będzie zrealizować założone zadania wybranego pakietu. Dla przykładu warunki uzyskania dotacji na pastwiskach z roślinnością ciepłolubną to między innymi rezygnacja ze stosowania praktyk takich jak: przyorywanie, wałowanie, dosiewanie nasion w celu zachowania cech siedliska i runi; rezygnacja z nawożenia, prowadzenie wypasu wolnego ze stałym nadzorem lub kwaterowego najlepiej owiec, kóz i krów przy obsadzie od 0,4 do 0,5 DJP/ha. Pod koniec sezonu wypasowego średnia wysokość runi powinna wynosić średnio 5,0 cm.
Na pastwiskach w dolinach rzek obowiązuje między innymi rezygnacja ze stosowania praktyk, takich jak: przyorywanie, wałowanie, budowa nowych systemów melioracyjnych i dosiewanie nasion, w celu zachowania cech siedliska i runi; wypas obejmie bydło, konie lub owce; sezon pastwiskowy od 20 maja do 15 października. Wymogi szczegółowe to: wypas kwaterowy rotacyjny lub wypas wolny zwierząt przy obsadzie do 1,0 DJP/ha; ograniczenie nawożenia azotem ze wszystkich źródeł do 60 kg/ha/rok w dawkach podzielonych. W przypadku wypasu kwaterowego proponuje się od 1 kwietnia do 10 czerwca wypas kwaterowy ograniczony do 20% powierzchni pastwiska lub wypas wolny 0,3 DJP/ha, poza głównym regionem lęgowym ptaków. Od 10 czerwca do 1 lipca wypas kwaterowy na pozostałym terenie z obsadą 0,6 DJP/ha, a od 1 lipca 1,0 DJP/ha.
We wszystkich gospodarstwach przystępujących do programów rolnośrodowiskowych niezależnie od realizowanych pakietów obowiązywać będą też zasady tzw. zwykłej dobrej praktyki rolniczej określone w programie.

Kto i jak może mnie sprawdzić?

Realizacja każdego pakietu wiąże się ze spełnieniem określonych wymogów. Jest to swego rodzaju umowa, kontraktacja określonych usług, świadczeń na rzecz środowiska. Dlatego z ich realizacji trzeba się będzie rozliczyć. Co roku pewna liczba gospodarstw będzie sprawdzana przez kontrolerów agencji płatniczej, która będzie wypłacać należności. Nie spełnienie warunków będzie się wiązało z zatrzymaniem lub zwrotem wypłaconych środków, a w skrajnych przypadkach z określonymi karami.

Czy każdy rolnik będzie miał dostęp do wszystkich proponowanych pakietów programu??

Najszerszy dostępny wachlarz pakietów będą mieli rolnicy, których gospodarstwa znajdą się na terenie Obszarów Przyrodniczo Wrażliwych. Tzw. pakiety przyrodnicze realizowane będą prawie wyłącznie na tych obszarach, na innych do dyspozycji rolników będą przede wszystkim tzw. pakiety środowiskowe. Ich wdrażanie ograniczać się będzie przede wszystkim do Stref Priorytetowych, które w założeniach mają objąć około 5% powierzchni użytków rolnych województw. Zakłada się, że jeden beneficjent programu będzie mógł realizować tylko jeden tzw. schemat lub podprogram skupiając się albo na pakietach przyrodniczych (schemat ochrony różnorodności biologicznej), albo na ochronie środowiska przyrodniczego i krajobrazu (pakiety środowiskowe), albo realizować rolnictwo ekologiczne, albo chronić zasoby genetyczne.


Do kogo mogę zwrócić się o doradztwo?

Rolnikom będą doradzać specjalnie wykształceni doradcy. Są oni obecnie intensywnie szkoleni przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi i wkrótce zaczną pracować w terenie. Obecnie w sprawach związanych z wdrażaniem programów rolnośrodowiskowych można kontaktować się z Ośrodkami Doradztwa Rolniczego, Wydziałami Rolnictwa Urzędów Wojewódzkich oraz Marszałkowskich, a także... z nami.

Andrzej Jermaczek

Krajowy Program Rolnośrodowiskowy na lata 2004 - 2006 składa się z czterech podprogramów ukierunkowanych na wspieranie zachowania i ochrony różnych elementów środowiska. Podprogram Ochrona różnorodności biologicznej obszarów rolnych - będzie wdrażany na terenie tzw. Obszarów Przyrodniczo Wrażliwych, które obejmują obszary rolnicze o wybitnych walorach przyrodniczych. Wstępnie wydzielono na terenie kraju 4 takie obszary - Biebrzańsko-Narwiański, Ujście Warty, Doliny Baryczy i wschodnio-karpacki. Celem podejmowanych na tych obszarach działań będzie ochrona łąk i pastwisk zagrożonych degradacją w wyniku zaniechania użytkowania bądź ich intensyfikacji. Dla każdego z obszarów, także dla Ujścia Warty, dokonywany jest obecnie wybór pakietów odpowiednio do jego specyfiki przyrodniczej i potrzeb działań ochronnych. Drugi podprogram to Ochrona środowiska przyrodniczego i krajobrazu. Jest on ukierunkowany na promocję rolnictwa zrównoważonego oraz rozwiązywanie problemów środowiskowych o zasięgu regionalnym, np.: przeciwdziałanie erozji i zanieczyszczeniu wód azotanami, ochronę i kształtowanie struktury krajobrazu poprzez wprowadzanie zadrzewień i stref buforowych, itd., obejmie około 5% powierzchni użytków rolnych województw. Tytuł podprogramu trzeciego brzmi Rolnictwo ekologiczne i, jak sama nazwa wskazuje, jego celem będzie promocja rolnictwa ekologicznego na terenie całego kraju. Schemat będzie wdrażany bez ograniczeń przestrzennych, jednak na terenie Obszarów Przyrodniczo Wrażliwych, rolników ekologicznych będą obowiązywały stosowane tam pakiety przyrodnicze. Podobnie podprogram czwarty Ochrona zasobów genetycznych w rolnictwie to schemat ogólnokrajowy, którego celem jest ochrona zasobów genetycznych zgromadzonych w tradycyjnych odmianach roślin uprawnych i sadowniczych oraz rasach zwierząt gospodarskich. Wysokość proponowanych stawek płatności za tzw. pakiety przyrodnicze znajdziesz w projekcie Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego: [czytaj] [ściągnij zip]