Żurawi klangor

W wielu miejscach naszego kraju w piękne jesienne wieczory możemy ujrzeć żurawie, ciągnące przez kilka tygodni z głośnym klangorem w jednym kierunku, zawsze w to samo miejsce. W mgliste poranki ptaki szybko rozlatują się w przeciwnym kierunku. Osoby mające to szczęście aby oglądać w swej okolicy te piękne sceny pewnie wiedzą, że sekret tych dziennych wędrówek tkwi w noclegowisku - miejscu, gdzie często setki a nawet tysiące żurawi przebywających jesienią w Polsce, co noc przed odlotem na zimowiska zbiera się na stałym, wybranym przez siebie jeziorze, stawie lub innym płytkim zbiorniku wodnym. W takim, trochę zaczarowanym miejscu możemy obserwować tańce par, przeplatane głośnym krzykiem dorosłych ptaków oraz przyglądające się, i czasem naśladujące starszych rodziców, "świszczące" młode. Po trudach lęgów na noclegowiska zlatują się pary z młodymi, by za kilka tygodni wystartować na zimowiska do północnej Afryki i korkowych lasów Hiszpanii. Charakterystyczne hiszpańskie flamenco, prawdopodobnie pochodzi od tańców żurawi a nie jak wskazuje nazwa od flamingów, zresztą kto wie czy większość tak ulubionych przez ludzi tańców nie jest tylko kopią tego co dzieje się na żurawich arenach całego Świata.

Przebywające przez krótki czas na zimowiskach żurawie, śpieszą się by jak najwcześniej powrócić na własne bagienko, staw, starorzecze czy też rozległe bagno i szybko po raz kolejny przystąpić do lęgów. I tak po przez wyprowadzenie młodych roczny cykl pięknie zamykałby się dla wszystkich żurawi. Problem tkwi jednak w tym, że po przezimowaniu na kurczących się i coraz uboższych zimowiskach (intensyfikacja rolnictwa w Hiszpanii, zastępowanie gajów z dębem korkowym i dużą ilością żołędzi - zimowego pokarmu żurawi uprawami eukaliptusa) powracają do przekształconych przez człowieka dolin rzecznych, osuszonych bagien, zanikających torfowisk i tułają się po ostatnich niewielkich mokradłach. Jednak dzięki objęciu tego gatunku ochroną jego liczebność powoli rosła i obecnie wydaje się być na dość dużym poziomie.

Żuraw - niegdyś bardzo nieliczny gatunek lęgowy na terenie Polski, w ciągu ostatniego dwudziestolecia zdołał zwiększyć swoją liczebność kilkukrotnie oraz skolonizować nowe siedliska. W wielu regionach Polski stał się gatunkiem niezbyt licznym. W miejscach, gdzie występuje mozaika terenów podmokłych, lasów i pól uprawnych liczba par lęgowych silnie wzrosła, tak że najbliższa odległość między dwoma gniazdami nierzadko sięga 300 m a nawet bliżej. Tworzą się w ten sposób lokalne skupiska, w których zagęszczenie sięga 40 par lęgowych/100 km². Jego liczebność w Polsce możemy obecnie oszacować na 2100-2600 par lęgowych.

Wzrost liczebności odnotowano również w Niemczech (przede wszystkim wschodnich) a kilka par pojawiło się w miejscach gdzie wcześniej prawie wyginął (Czechy, Francja). Natomiast we Wschodniej Europie ornitolodzy wykazują spadek liczebności. Przyczyną wzrostu liczebności tego gatunku w Europie Środkowej jest prawdopodobnie zaniechanie polowań (od 1921 r. w Niemczech) i objęcie ochroną. Z badań archeologicznych okazało się, że w średniowieczu na terenie Polski żuraw był dość często spożywany, o czym świadczą często znajdywane szczątki kostne tych ptaków w osadach ludzkich. Żuraw obecnie mniej boi się człowieka i buduje swe gniazda nawet w pobliżu jego domostw (350 m) i dróg (6 m).

Żuraw z powodzeniem powinien być wykorzystany w ochronie przyrody, ponieważ może on spełniać funkcję gatunku osłonowego, czyli takiego, który dobrze reprezentuje potrzeby ochronne konkretnych biotopów (mokradeł) oraz gatunków z nimi związanych. Wykorzystuje on do lęgów różnorodne siedliska podmokłe (olsy, starorzecza, turzycowiska, trzcinowiska, brzegi jezior i stawów, śródpolne oczka wodne itp.). Obserwacje gatunków współwystępujących wykazały, że tereny wokół gniazd żurawi z powodzeniem wykorzystują do lęgów bąki, bociany czarne, gęgawy, większość naszych gatunków kaczek, rzadkie ptaki drapieżne, chruściele, samotniki i krwawodzioby, ogromna liczba wróblowych w tym również wodniczka, która jest na liście gatunków zagrożonych wyginięciem. Są tu także godowiska prawie wszystkich krajowych płazów i tarliska wielu gatunków ryb (np. chronionych piskorzy, strzebli błotnych). Na lęgowiskach żurawi stwierdzono wiele gatunków chronionych i rzadkich gatunków roślin np.: pływacza, salwinii, okrężnicy bagiennej, rosiczek i storczyków. Chroniąc żurawia przyczyniamy się do zachowania coraz rzadszych już zbiorowisk roślinnych takich jak olsy, które stanowią tylko 3% wszystkich lasów Polski.

Żuraw posiada wiele cech gatunku charyzmatycznego, tj. ulubionego i docenianego przez ludzi co w praktyce ułatwia wprowadzanie prawnych form ochrony powierzchniowej. O popularności tego ptaka wśród ludzi może świadczyć fakt, że aż 69 miejscowości w Polsce wywodzi swe nazwy od tego gatunku np.: Żurawieniec, Żurawce czy też po prostu Żuraw. Z tym dostojnym ptakiem związanych jest wiele wierzeń i przesądów mówiących na przykład o duszach ludzi zamienionych w żurawie i wraz z nimi odlatujących do nieba. Ptaki te spotkamy także w pieśniach, poezji i wielu innych dziedzinach sztuki pięknej.

Obecnie gdy zaobserwowano wzrost liczebności i stabilizację populacji żurawi w Polsce, należy podjąć szybkie działania zmierzające do ochrony jak największej liczby siedlisk zajmowanych przez te ptaki, pomagając przy okazji innym mniej znanym ale cennym gatunkom roślin i zwierząt. Rozwój intensywnego rolnictwa i dopasowanie gospodarki do zachłannej Unii Europejskiej na pewno nie przysłużą się populacji żurawi, wręcz przeciwnie, historia żurawia może być podobna do bocianiej w Europie Zachodniej. Należy również pamiętać, że wzrost liczebności zanotowano głównie w Europie Środkowej i to w okresie kiedy w rolnictwie ze względów ekonomicznych zmniejszono zużycie środków chemicznych i wstrzymano wiele planowanych melioracji. Co się stanie z żurawiami gdy znajdą się pieniądze z UE na restrukturyzację rolnictwa, zwiększenie wydajności właśnie poprzez melioracje i chemizację? Ile śródpolnych i śródleśnych bagien i mokradeł zostanie do dyspozycji żurawi, ile dolin rzecznych z siecią starorzeczy zapewni bezpieczne lęgi? Na te pytania można odpowiedzieć krótko - siedlisk podmokłych jest coraz mniej i ich liczba raczej będzie maleć niż się powiększać. Stąd też wydaje się być niezwykle pilna ochrona mokradeł a żuraw powinien stać się symbolem ich ochrony, symbolem bogactwa i różnorodności ekosystemów podmokłych. Pamiętajmy, że obecny sukces żurawia może stać się również sukcesem wielu ginących i zagrożonych gatunków związanych z mokaradłami.

Jak chronić miejsca lęgowe żurawi?

Najlepszym prawnym narzędziem są użytki ekologiczne. Miejsca lęgowe żurawi mieszczą się w ich definicji. Użytkami ekologicznymi są bowiem "zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne "oczka wodne", kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, itp."*.

Użytek ekologiczny może utworzyć wojewoda lub Rada Gminy na wniosek każdego obywatela lub organizacji itp. Wniosek powinien zawierać: określenie obiektu i jego granic, rolę przyrodniczą i krajobrazową, propozycje zakazów i nakazów. Istotną rzeczą jest fakt, że ta forma ochrony pozostaje zapisana w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego i na trwałe pozostaje na mapie naszego regionu.

Gatunek ten można z powodzeniem wykorzystywać do waloryzacji przyrodniczych gmin czy też przyszłych rezerwatów, parków krajobrazowych itp. Zachęcamy wszystkich do podjęcia działań na rzecz ochrony żurawia i jego siedlisk.

* [art. 37 ust. 1 ustawy z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody
(Dz. U. Nr 114 z 1991 r. poz. 492)]