Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju to obowiązek konstytucyjny wszystkich partnerów regionalnych (samorządu, biznesu, organizacji pozarządowych, środowisk twórczych, partii politycznych itp.). Budowa konkretnych mechanizmów takiego partnerstwa, związanego z tworzeniem regionalnego społeczeństwa obywatelskiego, to najlepszy sposób na zmniejszanie dystansu dzielącego polskie regiony od standardów społecznych, gospodarczych, środowiskowych i politycznych Unii Europejskiej. Żeby tego dokonać, partnerzy regionalni muszą dobrze rozumieć ideę koncepcji zrównoważonego rozwoju oraz podstawowe jej zasady. W przeciwnym razie jest realne niebezpieczeństwo próby jednoczesnej realizacji sprzecznych ze sobą koncepcji rozwoju.

Zrównoważony rozwój

Karta Ziemi, nazwana po Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro Deklaracją z Rio, zawiera zbiór 27 podstawowych zasad zrównoważonego rozwoju, wśród których prawa i obowiązki państw oraz obywateli wobec środowiska naturalnego i minimalizacji sfer ubóstwa odgrywają rolę podstawową. Zapisy Deklaracji, nawiązujące do przyjętej w 1982 roku Światowej Karty Przyrody i Raportu Brundland z 1987 roku, zostały uwzględnione m.in. w zasadach sześciu Programów Działań Unii Europejskiej oraz europejskich sieci miast zrównoważonego rozwoju, a w Polsce w nowej Konstytucji (art. 5), w ustawowej definicji zrównoważonego rozwoju oraz w podstawowych dokumentach strategicznych, a w szczególności w pierwszej (z 1991 roku) i drugiej polityce ekologicznej państwa (II PEP z 2000 roku). Zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo ochrony środowiska - zrównoważony - zdefiniowano jako: "rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń" (art. 3).

We wprowadzaniu wymienionych zasad podstawową rolę przypisano Agendzie 21. Jest ona z pewnością najbardziej uniwersalnym i nadal aktualnym narzędziem zarządzania zrównoważonym rozwojem. Na poziomie regionalnym jest ona najważniejszym sposobem wprowadzania w życie koncepcji zrównoważonego rozwoju, czyli działań planistycznych i realizacyjnych na rzecz tej koncepcji w perspektywie XXI wieku.

partnerstwo i współudział

Zgodnie z zasadą partnerstwa zapisaną w Deklaracji z Rio, działania zgodne z Agendą 21 powinny tworzyć uspołeczniony, dynamiczny proces realizacji zasad zrównoważonego rozwoju, w którym społeczności regionalne uczestniczą w podejmowaniu kluczowych decyzji. Regionalna Agenda 21 (RA-21) powinna więc być ważnym narzędziem budowy społeczeństwa obywatelskiego, którego cechą konstytutywną jest poszanowanie zasobów przyrodniczych. Chodzi tu oczywiście o najwyższe formy partycypacji społecznej - współudział, współdecydowanie i współodpowiedzialność.

Rolę i zadania władz oraz społeczności lokalnych i regionalnych w tworzeniu oraz realizacji zasad zrównoważonego rozwoju określa rozdział 28 Agendy 21. Podkreśla się w nim już w pierwszych zapisach pożądany sposób działania tych władz - uspołecznienie procesu podejmowania decyzji, samodzielność, przejawianie inicjatywy, a nie bierne czekanie na wytyczne. W Agendzie zwraca się uwagę, że to właśnie społeczności lokalne i regionalne oraz ich poszczególne sektory (samorząd, organizacje pozarządowe, biznes, czy lokalni i regionalni liderzy) tworzą, prowadzą i utrzymują infrastrukturę społeczną i ekonomiczną, gospodarują przestrzenią, kształtują i chronią środowisko przyrodnicze, kreują i realizują własne wizje rozwoju oraz współuczestniczą w realizacji wizji rozwoju regionalnego i kraju. Odgrywają też podstawową rolę w kształtowaniu świadomości ekologicznej poprzez promowanie i realizację idei zrównoważonego rozwoju, a ponad dwie trzecie zadań ustalonych w Agendzie adresowanych jest właśnie do władz i społeczności lokalnych oraz regionalnych. To one powinny odgrywać kluczową rolę we wprowadzaniu Globalnego Programu Działań, jakim jest Agenda 21.

gdzie jesteśmy i dokąd zmierzamy?

Zaawansowanie lokalnej i regionalnej Agendy 21 w Polsce zależy w dużym stopniu od polityki międzynarodowej i rangi Agendy w polityce krajowej i regionalnej. W perspektywie europejskiej zalecenia wynikające z Agendy i adresowane do społeczności lokalnych oraz regionalnych są szeroko propagowane przez wiele organizacji międzynarodowych, zrzeszających władze lokalne, a zwłaszcza: Radę Władz Lokalnych i Regionalnych (Council of European Municipalities and Regions), Międzynarodową Radę Lokalnych Inicjatyw Środowiskowych (International Council for Local Environmental Initiatives) i Organizację Miast Zjednoczonych (United Towns Organization).

Istotną rolę w upowszechnianiu w polskich gminach i powiatach idei i dobrych praktyk LA-21 odegrały różnego typu deklaracje, przyjmowane od 1994 roku przez międzynarodowe gremia władz samorządowych. Szczególne znaczenie mają tu trzy Europejskie Konferencje na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Miast i Gmin. W ich wyniku przyjęto: "Kartę miast europejskich na rzecz zrównoważonego rozwoju" (tzw. Karta Aalborska - 1994), "Lizboński Plan Działania: od Karty do Działania" (1996) i "Apel liderów miast Europy u progu XXI wieku" (tzw. Apel Hanowerski - 2000).

W Europie wiele samorządów lokalnych i regionalnych uczestniczy w specjalnych ogólnoeuropejskich strukturach sieciowych, dzieląc się w ich ramach swoim doświadczeniem we wprowadzaniu Agendy 21. Utworzenie na tych zasadach w 1994 roku przez sygnatariuszy Karty Aalborskiej Kampanii Europejskich Miast i Gmin na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (ESCTC - European Sustainable Cities & Towns Campaign) miało początkowo niewielki wpływ na wprowadzanie do polskich jednostek samorządowych idei LA-21. W rozwój Kampanii zaangażowanych jest ponad 400 europejskich samorządów terytorialnych, wśród których jest tylko 7 gmin z Polski: Byczyna, Ełk, Gdańsk, Główno, Rozprza, Nowa Sól i Syców. Niestety, nadal niewielkie jest zainteresowanie regionalnych jednostek samorządowych (a ogólniej regionalnych partnerów) udziałem w tej formie wymiany doświadczeń we wprowadzaniu zasad zrównoważonego rozwoju.

Skala rozprzestrzeniania się wśród samorządów idei i zaleceń Agendy 21 jest podobna do stanu wiedzy o zasadach zapisanych w Deklaracji z Rio. Programowe wprowadzanie zasad zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym związane jest z uczestnictwem Polski w Szczycie Ziemi "Środowisko i Rozwój" w Rio de Janeiro (1992). Początkowo inicjatywy związane z realizacją zasad miały w Polsce charakter incydentalny w porównaniu z inicjatywami społeczności lokalnych i regionalnych krajów członkowskich Unii Europejskiej, gdzie świadomość prośrodowiskowa istotnie wzrosła już pod koniec lat 80. Służyły temu intensywne przygotowania do konferencji w Rio (1992). W Polsce proces narastania w samorządach świadomości wagi przyjętych na konferencji ustaleń mógł rozpocząć się dopiero w roku 1993, a więc wówczas, gdy przygotowano już pełny, przetłumaczony na język polski tekst dokumentów końcowych (w tym Deklaracji z Rio i Agendy 21).

po pierwsze integrować

U podstaw tworzenia Agendy 21 leży też zasada integrowania polityk, czyli poszczególnych dziedzinowych ładów. Agenda wskazuje, w jaki sposób rozwój możne zostać praktycznie równoważony w kategoriach ekologiczno-przestrzennych, społecznych, ekonomicznych i polityczno-instytucjonalnych. Oznacza w praktyce kreowanie w procesie uspołecznionym lokalnej i regionalnej polityki zrównoważonego rozwoju, integrującej politykę ekologiczną z polityką gospodarczą, polityką społeczną i polityką przestrzenną.

Z punktu widzenia zaawansowania realizacji zaleceń Agendy 21 i zasad Deklaracji z Rio polskie gminy, powiaty i województwa można podzielić umownie na trzy grupy. W pierwszej grupie zalecenia Agendy 21 i zasady Deklaracji są praktycznie nieznane lub nadal kontestowane jako luksus, na który samorząd nie stać, a ochrona środowiska traktowana jest nadal jako bariera rozwoju gospodarczego.

W grupie drugiej charakterystyczne jest ograniczanie pola zainteresowań do spraw ochrony środowiska, czyli do budowy "małej" Agendy 21 równoznacznej z lokalną (regionalną) polityką ekologiczną lub jej częścią (programem ochrony środowiska lub programem działań na rzecz środowiska). Należy zwrócić uwagę, że w Polsce ten sposób rozumienia i używania nazwy Agenda 21 jest dominujący (!). Powodowało to w ostatnich latach w wielu gminach paradoksalną sytuację, że po zbudowaniu Agendy 21, gmina rozpoczynała budowę strategii zrównoważonego rozwoju. Ze względu na obecne uwarunkowania prawne (konieczność budowy lokalnych i regionalnych programów ochrony środowiska) liczba tak rozumianych LA-21 będzie systematycznie rosnąć.

W grupie trzeciej, reprezentującej najwyższy poziom wdrażania zasad Deklaracji, uwzględnianie tych zasad ma charakter systemowy poprzez włączenie koncepcji zrównoważonego rozwoju w cały proces planowania lokalnego i regionalnego, czyli budowy "dużej" Agendy 21, której istotą jest partnerstwo międzysektorowe realizowane w procesie budowy i realizacji lokalnej i regionalnej polityki zrównoważonego rozwoju integrującej politykę ekologiczną z innymi politykami sektorowymi.

polskie zobowiązania

Partnerstwo międzysektorowe było przedmiotem szczególnej uwagi na wszystkich trzech konferencjach światowych poświęconych koordynacji działań na rzecz zrównoważonego rozwoju; na konferencji w Sztokholmie w 1972 roku (I Szczyt Ziemi), na konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku (II Szczyt Ziemi), a także na ostatniej konferencji w Johannesburgu, zorganizowanej na przełomie sierpnia i września 2002 roku (III Szczyt Ziemi) z udziałem przedstawicieli prawie 190 państw. Należy zwrócić uwagę, że w Johannesburgu po raz pierwszy - poza dwoma podstawowymi dokumentami: Deklaracją Johannesburgską na rzecz zrównoważonego rozwoju i Planem działania - przyjęto także ponad 200 tzw. Partnership Agreements, czyli umów publiczno-prywatnych pomiędzy lokalnymi społecznościami, a prywatnymi przedsiębiorcami z udziałem organizacji pozarządowych przy realizacji lokalnych inwestycji długoterminowych.

W dokumentach III Szczytu Ziemi w Johannesburgu szczególnie wyzwania postawiono przed społecznościami lokalnymi i reprezentującymi je samorządammi. Dotyczy to również biznesu, którego rolę w partnerstwie międzysektorowym podkreślają także takie zbiory zasad jak: Karta Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (16 zasad), System Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (13 zasad), "Global Compact" ONZ (9 zasad), Deklaracja ONZ "Bankowość i Środowisko" (16 postanowień).

Rząd polski w 2003 roku przyjął dokument "Zobowiązania Polski wynikające z postanowień zawartych w "Planie działań" Szczytu Ziemi w Johannesburgu - Program wdrażania. Za priorytetowe zobowiązania z Johannesburga uznano 6 grup działań, w tym: zmianę wzorców produkcji i konsumpcji, racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych oraz zapewnienie ochrony różnorodności biologicznej, wzrost wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych, minimalizację niekorzystnego wpływu chemikaliów na zdrowie ludzkie, realizację zobowiązań dotyczących pomocy dla państw najuboższych oraz tworzenie instytucjonalnych ram dla zrównoważonego rozwoju.

jak to robią w Unii?

Najpełniej stanowisko Komisji Europejskiej w tym zakresie oddają przygotowane w ostatnich miesiącach i konsultowane z Polską propozycje wskaźników strukturalnych zrównoważonego rozwoju do unijnego Raportu Wiosna 2004 (Spring Report 2004) zaprezentowane w Komunikacie Komisji z 9 października 2003 roku. Komunikat opisuje również postępy poczynione w ostatnim roku w sferze udoskonalania wskaźników strukturalnych.

W odróżnieniu od lat poprzednich Komisja proponuje zweryfikowaną listę obejmującą zaledwie 14 wskaźników strukturalnych. Ta skrócona lista ułatwia w znacznym stopniu porządkowanie sposobu przekazu informacji na temat polityki działań oraz stanowisk poszczególnych Państw Członkowskich w odniesieniu do kluczowych celów wyznaczonych w Strategii Lizbońskiej. W celu dostosowania się do wymogów formalnych dokumentów dla Wiosennej Rady Europy, proponuje się przyjęcie tej listy wskaźników na okres trzech lat.

Regiony stają dzisiaj przed wieloma wyzwaniami. Potrzebne jest integrowanie i nadawanie spójności w obrębie czterech polityk: gospodarczej, społecznej, środowiskowej i przestrzennej. Kolejnym niezbędnym krokiem jest tworzenie i instytucjonalizcja Regionalnego Partnerstwa Międzysektorowego na rzecz zrównoważonego rozwoju z rzeczywistą równoprawnością poszczególnych partnerów regionalnych. Utworzona na poziomie narodowym Rada ds. Zrównoważonego Rozwoju to bardzo konkretny impuls do podobnych inicjatyw na poziomie województw.

Prof. dr hab. Tadeusz Borys
Rada ds. Zrównoważonego Rozwoju

Wystąpienie wygłoszone podczas
Dolnośląskiego Forum Politycznego
i Gospodarczego
Krzyżowa 2003

rys. Darek Mrożek