Greenways

Greenways, Vías Verdes, voies vertes, Grüne Vege, zelene stezky, czy wreszcie: zielone szlaki - to turystyczne trasy dziedzictwa tworzone wzdłuż rzek, tradycyjnych, historycznych tras handlowych i naturalnych korytarzy przyrodniczych. Łączą regiony, atrakcje turystyczne i lokalne inicjatywy, wspierają rozwój turystyki przyjaznej dla środowiska i rekreacji oraz promują zdrowy styl życia i niezmotoryzowane formy transportu - turystykę rowerową, pieszą, konną, wodną. Pozwalają na dogłębne poznanie wielu zakątków świata różnorodnych kulturowo, historycznie, etnicznie, krajobrazowo i przyrodniczo. Prowadzą do warsztatów twórców ludowych, galerii czy gospód pełnych wyśmienitego jadła, piwa i wina. Wiodą na jarmarki pełne oryginalnych produktów i lokalne tradycyjne imprezy rozbrzmiewające muzyką i śpiewem. "Ale przede wszystkim inspirują do spotkań z ciekawymi ludźmi - pasjonatami i liderami lokalnych inicjatyw, artystami i wszystkimi innymi twórcami klimatu i tożsamości miejsc położonych na zielonych ścieżkach" - wyjaśnia Juraj Flamik, "ojciec chrzestny" zielonych szlaków w Europie Środkowowschodniej i koordynator Greenways w Czechach.

W poszukiwaniu harmonii

W Stanach Zjednoczonych Ameryki słowo greenways pojawiło się po raz pierwszy w latach 50. XX wieku w kontekście ścieżek rekreacyjnych (pieszych i rowerowych) służących promocji aktywnego stylu życia i niezmotoryzowanych środków transportu, tworzonych głównie na terenach miejskich. Projekt tworzenia sieci greenways w całej Ameryce powstał w roku 1987 pod egidą prezydenckiej Komisji ds. rekreacji (President's Commission on American Outdoors) oraz byłego prezesa National Geographic Society - Gilberta Grosvenora. Dzisiaj w USA istnieją tysiące kilometrów zielonych szlaków, w tym np. jedenaście tysięcy szlaków powstałych na opuszczonych traktach kolejowych (tzw. rails to trails). Działają setki organizacji pozarządowych zajmujących się rozwojem idei greenways na szczeblu krajowym, stanowym, powiatowym i lokalnym, np. Rails-to-Trails Conservancy, Transportation Alternatives, The Hudson River Valley Greenways i wiele innych. "Realizację greenways wspierają również administracje terenów prawnie chronionych oraz samorządy, które często powołują nawet specjalne stanowiska dla urzędników ds. greenways" - podkreśla Paul Labovitz, dyrektor Programu Rivers and Trails w National Park Service.

Greenways w Namur w Belgii - projekt sieci
zielonych szlaków RAVeL w Walonii.

W krajach Europy Zachodniej idea greenways została rozpowszechniona z końcem lat 80. i w latach 90. "Greenways w krajach Unii Europejskiej rozumiane są jako zielone korytarze komunikacyjne tworzone dla niezmotoryzowanych form transportu" - wyjaśnia Gilbert Perrin z European Greenways Association. "To niezależne i niekolidujące z transportem samochodowym ścieżki biegnące wzdłuż dawnych, historycznych szlaków, naturalnych korytarzy ekologicznych lub opuszczonych i nieużytkowanych traktów komunikacyjnych (np. opuszczonych traktów kolejowych). Europejskie Stowarzyszenie na Rzecz Greenways (European Greenways Association - EGWA) założone w 1997 roku w Namur (Belgia) skupia 35 członków. Działalność organizacji jest finansowana z dotacji Dyrektoriatu Generalnego Komisji Europejskiej ds. Ochrony Środowiska.

Zielone ścieżki w Czechach

Czesi są prekursorami idei zielonych szlaków w Europie Środkowej. W 1990 roku grupa Amerykanów mających korzenie w Republice Czeskiej postanowiła przeszczepić na grunt środkowoeuropejski świetnie rozwijającą się koncepcję greenways w USA. "Zaczęliśmy od pomysłu na trasę łączącą Wiedeń z Pragą" - wspomina Lu Chmielarz, który na początku lat dziewięćdziesiątych przyjechał do Czech z misją zachowania krajobrazu i dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego kraju. "Tworzeniu szlaku towarzyszyła dogłębna inwentaryzacja infrastruktury turystycznej oraz walorów turystycznych. Zależało nam też na znalezieniu organizacji pozarządowej oraz godnego zaufania partnera biznesowego z branży turystycznej rozumiejącego aspekty turystyki przyjaznej dla środowiska". W roku 1998 koordynację programu przejęła czeska Fundacja Partnerstwo dla Środowiska - Nadace Partnerstvi z Brna - wzbogacając go o aspekty ekologiczne i społeczne. Przy współpracy z biurem podróży Greenways Travel Club powstał 440-kilometrowy szlak rowerowy z Wiednia do Pragi oraz szereg produktów turystycznych łączących aktywne podróżowanie (rowerem, konno, łódką) połączone z poznawaniem przyrody i dziedzictwa kulturowego. Tomas Leskovian, dyrektor biura podróży, jako oferty cieszące się największym powodzeniem na rynkach północno-amerykańskich wymienia ogólnopoznawcze programy przyrodniczo-kulturowe dla wytrawnych rowerzystów oraz specjalistyczne wyprawy dla obserwatorów ptaków, miłośników sztuki, muzyki klasycznej albo jazzu. "Mamy też specjalne oferty dla smakoszy piwa i wina połączone z poznawaniem prastarych tradycji piwowarstwa i winiarstwa w Czechach, które turyści odnajdują w krajobrazie, architekturze, muzyce ludowej i kolorowych świętach odbywających się na ulicach małych miasteczek i wiosek" - opowiada Tomas. Warto wspomnieć, że dwanaście procent ceny każdej oferty turystycznej jest przekazywane do Programu Greenways i inwestowane w lokalne inicjatywy społeczne. Co więcej, turyści sami mogą decydować, które projekty chcieliby wesprzeć dzięki swoim podróżom na zielonym szlaku.

Powodzenie pierwszego projektu zainicjowało dalsze przedsięwzięcia, takie jak "Morawskie Szlaki Wina".

Na Morawskich Szlakach Wina

"Nasza rowerowa sieć Morawskich Szlaków Wina liczy ponad tysiąc kilometrów, prowadzi przez dziesięć regionów winiarskich Moraw Południowych, łączy 310 miejscowości i doprowadza do piwniczek winnych położonych pośród małych, rodzinnych winnic, których doliczono się tu ponad 50 tysięcy" - wylicza Anna Carkova, koordynatorka projektu i długoletni charyzmatyczny wójt miejscowości Vlkoš. Szlaki wiodą przez barwne wsie i zabytkowe miasteczka wciąż pełne żywych tradycji i rozbrzmiewających muzyką i śpiewem, szczególnie podczas świąt i lokalnych imprez. Winiarstwo morawskie powiązane jest z pięknem i harmonią krajobrazu, architekturą, sztuką, muzyką i tradycjami regionu. To wszystko zostało wyeksponowane na zielonych szlakach greenways.

Morawskie Szlaki Wina to projekt na rzecz rozwoju turystyki przyjaznej dla środowiska na Morawach Południowych. Ma on na celu wypromowanie regionu jako "krainy wina i dziedzictwa kulturowego". A tradycyjna kultura ludowa regionu przesiąknięta jest pasją dla tego szlachetnego trunku, co najlepiej odzwierciedla się w architekturze i muzyce. Piosenki morawskie śpiewane wysokim, tęsknym głosem najpiękniej brzmią w piwniczkach winnych. Przy kieliszku Rulandskiego Bílégo albo Vetlínskiego Zelénego rozpoczyna się zwykle opowieść o białym wineczku od mojej miłej (Vínecko bílé, si od mé milé). Przy Modrým Portugalu, który degustuje się zwykle już jako jeden z ostatnich gatunków wina, nadchodzi czas na "piesniczki" bardziej smutne i rzewne - Głowa boli, serce śpiewa, wszystko, co kochałem swój koniec miewa. Ale na pocieszenie miejscowi winiarze przypominają, że "Kto winko pije, ten długo żyje".

Na Morawskich Szlakach Wina.

Richard Nebeský, autor przewodnika pt. "Morawy Południowe. Na winnych ścieżkach", tak zachęca do penetrowania Morawskich Szlaków Wina: "Wszystko, czego potrzebujemy, to dobry rower lub para wygodnych butów, przewodnik, mapa, dobry nastrój i... kubki smakowe gotowe na wyprawę w świat smaków ukrytych w dębowych sercach beczek".

Zielone szlaki w Polsce

Sukcesy czeskich sąsiadów zachęciły inne kraje środkowoeuropejskie do podobnych przedsięwzięć. Dzisiaj do rodziny greenways (w ramach Programu Central European Greenways) należy blisko dziesięć inicjatyw, które, choć są na różnym etapie rozwoju, łączą w sobie tę samą, szeroką ideę zielonych szlaków, stawiając sobie za cel eksponowanie lokalności i tożsamości różnorodnych zakątków Polski, Czech, Słowacji i Węgier. Program "Central European Greenways" jest inicjatywą środkowoeuropejskiego konsorcjum "Environmental Partnership for Central Europe", zrzeszającego pięć niezależnych Fundacji: Fundację Partnerstwo dla Środowiska w Polsce, Nadace Partnerství w Republice Czeskiej, Nadácia Ekopolis na Słowacji, Ökotárs Alapítvány na Węgrzech oraz Fundatia pentru Parteneriat w Rumunii. To partnerskie przedsięwzięcie na rzecz tworzenia sieci zielonych szlaków w Europie Środkowowschodniej jest budowane w oparciu o współpracę organizacji pozarządowych, samorządów, instytucji rządowych i przedsiębiorców poprzez realizację lokalnych inicjatyw na rzecz ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.

Na mapie Polski nakreślono pięć zielonych szlaków - greenways, które są na różnym etapie realizacji. Już dziś można penetrować szlak Zielony rower - Greenway Karpaty Wschodnie w Bieszczadach. Po stronie polskiej, dzięki pracy i fantazji partnerów skupionych w Grupie Partnerskiej "Zielone Bieszczady", powstała sieć ponad 700 km szlaków rowerowych, które łączą najpiękniejsze zakątki przyrodnicze regionu, warsztaty twórców ludowych (garncarzy, tkaczy, rzeźbiarzy), galerie oraz lokalne inicjatywy na rzecz ochrony dziedzictwa. Do projektu dołączyła strona słowacka, gdzie już w tym roku trwają prace znakarskie na trasie "Zeleny bicykl". Do zamknięcia pętli biegnącej przez trójstronny transgraniczny Rezerwat "Karpaty Wschodnie" pozostaje jeszcze Ukraina (Zielienyj rower").

Na Szlaku Bursztynowym (Budapeszt-Bańska Szczawnica-Kraków, a docelowo Kraków-Gdańsk) są już otwarte dla turystów lokalne pętle rowerowe - m.in. w Zawoi (szlak transgraniczny dookoła Babiej Góry), Jordanowie i Bystrej Sidzinie, Stryszowie i Lanckoronie. W roku 2004 oznakowana zostanie cała główna nitka międzynarodowego szlaku, która połączy kilkadziesiąt lokalnych inicjatyw na rzecz ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego realizowanych przez partnerów projektu w Polsce, na Słowacji i Węgrzech. Ważnym celem Szlaku Bursztynowego jest rewitalizacja świąt i jarmarków, promocja lokalnej wytwórczości, tradycyjnych zawodów i sposobów gospodarowania, które stanowią szansę na rozwój gospodarczy i zachowanie wartości przyrodniczo-kulturowych "małych ojczyzn". Jeszcze w tym roku zostanie otwarty nowy międzynarodowy szlak biegnący na trasie Kraków-Morawy-Wiedeń. Dzięki dotacjom z Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego (Program IDENTUR) zostanie oznakowana główna nitka rowerowego korytarza ekoturystycznego eksponującego dziedzictwo kulturowe, przyrodnicze i historyczne Europy Środka i "udekorowanego" lokalnymi gatunkami drzew. Zgodnie z celami projektu Szlak Kraków-Morawy-Wiedeń ma być w przyszłości najdłuższą aleją drzew w Europie.

Zatem, jak mawia jeden z lokalnych koordynatorów Szlaku, ks. Jan Palusiński z Fundacji Sacrosong, Sit iter lactum et felix convivuim! - Szczęśliwej drogi i dobrego apetytu!

Dominika Zaręba
Greenways w Polsce, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska:
www.epce.org.pl

European Greenways Association:
www.aevv-egwa.org