europejski unikat

Meandry Odry

Mało kto przypuszczałby, że na granicy między uprzemysłowionym Śląskiem, a Ostrawsko-Karwińskim Zagłębiem Węglowym zachował się w dobrym stanie krajobraz rzeczny. Taką enklawą pozostały tereny zalewowe meandrującej polsko-czeskiej Odry, między przejściem granicznym Chałupki-Bohumín, a ujściem Olzy. Olza została wyprostowana i skanalizowana, natomiast prace budowlane na Odrze Granicznej ograniczały się do wzmocnienia brzegów, co miało miejsce głównie w latach 30 ubiegłego stulecia. Od niepamiętnych czasów Odra zmieniała i do dziś dnia zmienia swój bieg. Ciągłe wymywanie brzegów, przemieszczanie się sedymentów, tworzenie się i zanikanie ławic żwirowych oraz wysp rzecznych mają unikalny charakter. Ze średnim rocznym przepływem w Chałupkach ok. 40 m3/s Odra jest jedyną tej wielkości graniczną rzeką w Europie z wciąż zachowanymi dynamicznymi procesami morfologicznymi.

Górny odcinek górnej Odry odznacza się dużym wahaniem przepływów oraz nagle pojawiającymi się wezbraniami, które wpływają na zmiany koryta rzeki. Zakola rzeczne - meandry - przemieszczaj ą się i niekiedy dochodzi do ich naturalnego przerwania. Zmiany położenia koryta rzecznego można prześledzić na mapach historycznych, porównując przebieg granicy państwowej oraz biegu rzeki.

W roku 1741 Prusy i Austro-Węgry porozumiały się w sprawie "mokrej" granicy państwowej, która poprowadzona została ówczesną linią środkową rzeki. Mapa z roku 1829 pokazuje stan po 88 latach, na którym swoje piętno zaznaczyły powodzie z roku 1755 i 1813. Rzeka zmieniała w dalszym ciągu swoje położenie, lecz "mokra" granica państwowa nie przesuwała się wraz z nią. Do "naprawy" doszło dopiero w latach 50. minionego stulecia, kiedy w roku 1959 między Polską Republiką Ludową oraz Republiką Czechosłowacką zawarta została umowa regulująca definitywnie przebieg granicy państwowej. Granicę tę ponownie poprowadzono linią środkową Odry.

W roku 1966 doszło do przerwania jednego z pięciu meandrów Odry granicznej, a w 1997 do przerwania kolejnego.

szanse

Jakość wody Odry Granicznej poprawia się stopniowo od lat 90. ubiegłego stulecia. Zanieczyszczenia organiczne nie są obecnie czynnikiem ograniczającym życie organizmów słodkowodnych. O ich występowaniu świadczy różnorodność oraz mozaika siedlisk. Z kolei istnienie tych ostatnich zapewniają dynamiczne procesy morfologiczne. Regularne zalewanie okolicznych obszarów wspiera funkcjonalne połączenie między środowiskiem wodnym i lądowym, rozwój typowych biotopów łęgowych oraz zbiorowisk roślinnych i zwierzęcych.

Zrównoważony ekosystem rzeczno-łęgowy pozwala na utrzymywanie dużej różnorodności biologicznej. Po obu stronach meandrów granicznych stwierdzono występowanie siedlisk oraz wybranych gatunków zwierząt, które zgodnie z dyrektywami europejskimi predysponują ten obszar do objęcia ochroną w ramach sieci NATURA 2000.

Poza gatunkami decydującymi o włączeniu obszaru do sieci NATURA 2000 na meandrach stwierdzono cały szereg dalszych zagrożonych gatunków stawonogów i kręgowców, które znajdują się na polskich i czeskich Czerwonych Listach.

Z kolei Ramowa Dyrektywa Wodna Unii Europejskiej z 2000 roku nakłada na państwa członkowskie obowiązek dążenia do osiągnięcia przynajmniej dobrego stanu wód. Jeśli taki stan już istnieje, musi on zostać zachowany. Stan chemiczny Odry poprawia się nieustannie. Pod względem morfologicznym ciek zbliżony jest do warunków naturalnych. Odcinek meandrów granicznych znajduje się w dobrym stanie ekologicznym i ma wszelkie podstawy ku temu, aby dalej się poprawiać. Zachowane procesy morfologiczne, zbliżone do naturalnych, predestynują Odrę Graniczną do tego, aby stała się odcinkiem referencyjnym - czyli wzorcowym dla podobnych meandrujących rzek podgórskich.

z lotu ptaka wyraźnie widać zmiany biegu Odry; na zdjęciu lotniczym (fot. Městký Úřad Bohumín) czerwoną linią zaznaczono koryto Odry w roku 1741; dla porównania przebieg ten wrysowano, również czerwoną linią, na mapę z roku 1829; jak można zauważyć za każdym razem rzeka płynęła inaczej

zagrożenia

Podczas letniej powodzi 1997 r. znajdujący się najbardziej na południu meander został przerwany w miejscu, gdzie zdarzyło się to również ok. roku 1755. Wówczas nowe koryto pozostawiono własnemu losowi, natomiast obecnie dąży się do zasypania nowego koryta i powrotu do stanu sprzed roku 1997. Czy takie działanie ma jednak sens? Przerwanie zakola nie było zdarzeniem wyjątkowym. Powstanie nowych koryt i stopniowe zanikanie starorzeczy jest całkowicie naturalnym i powtarzającym się procesem morfologicznym, który warunkuje zachowanie dużej bioróżnorodności w dolinie rzecznej. Rozwój odcinka w ostatnich 250 latach jest tego wyraźnym dowodem. Koszty powrotu do sytuacji sprzed 1997 roku są wysokie i nikt nie może z całą pewnością powiedzieć, jak długo odnowiony odcinek odporny będzie na nową awulzję.

Wskutek przerwania pierwszego zakola skróciła się długość odcinka Odry Granicznej o 512 m, a pierwotny spadek dna rzeki zwiększył się dwukrotnie. Studium dotyczące transportu rumowiska pokazało, że po roku 1997 nie doszło do zwiększenia erozji dna oraz brzegów. Nie ma niebezpieczeństwa, że na polskim odcinku Odry poniżej ujścia Olzy dochodzić będzie do odkładania się osadów, w wyniku obecnej sytuacji na meandrach granicznych. Nie grozi to więc zamuleniem koryta Odry w Polsce, a w związku z tym nie zwiększa się ryzyko wystąpienia powodzi.

Na czym polega więc problem? Od osób i instytucji administrujących rzeką zależy, czy zaakceptują pogląd, że rzeka nie musi być regulowana za wszelką cenę. Zwłaszcza w przypadku, kiedy w grę wchodzi obszar, gdzie nie ma sprzeczności między interesami ochrony przeciwpowodziowej osiedli oraz interesami ochrony przyrody. Ochrona przyrody ucierpiałaby wskutek zasypania meandru. Wartość przyrodnicza całego odcinka meandrów zmniejszyłaby się, pogorszyłby się obecny, dobry stan ekologiczny cieku. W przypadku meandrów granicznych należy rozważyć, czy w świetle obecnych dyrektyw UE dotyczących gospodarki wodnej oraz ochrony przyrody, a także w imię dobrych stosunków sąsiedzkich między Polską i Republiką Czeską możliwe byłoby nowoczesne rozwiązanie problemu.

Dynamika procesów morfologicznych zachodzących na meandrach granicznych Odry jest gwarancją istnienia dużej różnorodności biologicznej. Znaczenie tego odcinka jest niezwykle istotne dla migracji gatunków oraz ciągłości ekologicznej doliny Odry. Meandrujące rzeki stanowią w ramach Unii Europejskiej zagrożony rodzaj wód powierzchniowych. Zachowanie stanu obecnego i niehamowanie dalszego naturalnego rozwoju meandrów granicznych byłoby godnym naśladowania przykładem rozwiązywania problemów w ramach UE.

Petr Obrdlík,
WWF-Auen-Institut Rastatt, Niemcy

P.S.

Jak można pomóc?

Zapraszamy do odwiedzenia meandrów, a przekonacie się Państwo sami, w jakim stanie są one zachowane. Prowadzimy działania mające na celu ustanowienia meandrów, jako obszaru chronionego oraz organizuje ich inwentaryzację przyrodniczą w Polsce. Chętnie udzielimy Państwu dalszych informacji. Wsparcie i pomoc w naszej działalności, bądź to ze strony NGO's, bądź osób prywatnych, będą mile widziane. Wspólnymi siłami może nam się uda ocalić cenne w skali europejskiej graniczne meandry Odry. Polityczne uwarunkowania ku temu już istnieją. Polska oraz Republika Czeska zobowiązały się do spełniania wymogów Dyrektyw Unii Europejskiej w zakresie ochrony przyrody (92/43/EEC, 79/409/EEC) oraz gospodarki wodnej (2000/60/WE). Należy działać szybko.

Kontakt:
Piotr Nieznański, WWF Polska -
Biuro Projektu Odra, www.wwf.pl/odra.php
Krzysztof Smolnicki - Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju,
www.odra.pl