Rolnictwo

ekologiczne

jako propozycja dla samorządów lokalnych

Rolnictwo ekologiczne to system gospodarowania, który jest zrównoważony pod względem ekologicznym, ekonomicznym i społecznym, aktywizujący przyrodnicze mechanizmy produkcji rolniczej poprzez stosowanie naturalnych środków produkcji, zapewniający trwałą żyzność gleby i zdrowotność roślin i zwierząt.

Liczne zalety tego systemu produkcji rolniczej dla środowiska czynią go wzorem dla gospodarowania w przyrodzie i z przyrodą. Dzięki wykluczeniu pestycydów i nawozów przetworzonych przemysłowo ("sztucznych") nie powoduje zanieczyszczenia gleby i wód gruntowych, ogranicza wypłukiwanie składników pokarmowych z gleby, sprzyja bioróżnorodności, wymaga niewielkich nakładów energii i wytwarza żywność wysokiej jakości, cenioną przez konsumentów.

Przy certfikacji kontrola jest przeprowadzana przez niezależne organizacje, takie jak: Stowarzyszenie Agrobiotest, Bioekspert s.c. oraz Stowarzyszenie PTRE. Gospodarstwo lub przetwórnia są kontrolowane pod kątem wymagań "Kryteriów rolnictwa ekologicznego". Inspektor podczas rozmowy z rolnikiem zbiera ogólne informacje o aktualnej produkcji, problemach, pyta o źródło zakupu nasion, pasz, nawozów, zwierząt oraz o sposoby sprzedaży. Sprawdzane są następujące warunki: położenie gospodarstwa, by wykluczyć ewentualne zanieczyszczenie z zewnątrz (sąsiednie pola, drogi i zakłady przemysłowe), mapa gospodarstwa, plan produkcji (sytuacja aktualna oraz z ubiegłego roku), by przeanalizować płodozmian, a także system nawożenia (obornik, nawozy zielone, nawozy mineralne). Sprawdzane są ponadto niektóre pola z najważniejszymi uprawami, stan roślin, chwasty, struktura gleby; łąki i pastwiska, by oszacować produkcję pasz, jak i budynki, obory i wybiegi dla zwierząt (by ocenić warunki dla nich), a także przechowywanie nawozów, środków ochrony roślin, pasz i produktów. Wszystkie te dane są udokumentowane w protokole kontrolnym, który jest podpisywany przez rolnika i inspektora. Jeśli chodzi o kontrole przetwórni, to inspektor sprawdza w nich m.in.: dokumenty rejestracji przetwórni i z kontroli sanitarnej, wyniki analiz wody i produktów, normy produkcyjne i receptury, jak również rachunki zakupu i magazyny. Czyni to, by sprawdzić możliwość zamieszania produktów z produktami nie wytworzonymi metodą ekologiczną. Kontrolowana jest też ilość surowców i wyrobów gotowych oraz ich oznakowanie.

Po dwóch latach przestawiania i pozytywnych wynikach corocznej kontroli gospodarstwa przez inspektorów niezależnej placówki kontrolnej, Komisja Atestacji Stowarzyszenia EKOLAND podejmuje decyzję o przyznaniu lub odmowie atestu. Odwołania rolników od decyzji mogą być kierowane do Zarządu.

Oznakowanie środków spożywczych

Na rynku żywnościowym niestety jest wiele nieporozumień, wśród nich często także nadużywane jest pojęcie "ekologiczny". Warto przypomnieć, że pojęcie "zdrowa żywność" jest zabronione Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (Dz. U. Nr 86 z 1994 r.) w sprawie znakowania środków spożywczych. Kontrolą oznakowania zajmuje się Państwowa Inspekcja Handlowa, która co dwa lata wykonuje ogólnokrajową kontrolę placówek handlowych. Tymczasem jedynym słusznym określeniem dla żywności ekologicznej jest oznakowanie "wyprodukowano metodami ekologicznymi".

Projekt ustawy o rolnictwie ekologicznym

W 1998 r. Ministerstwo Rolnictwa przy wsparciu Zespołu ds Rolnictwa Ekologicznego rozpoczęło pracę nad projektem ustawy o rolnictwie ekologicznym oraz projektem rozporządzenia wykonawczego. Projekty były zakończone w marcu 1999 r. i po wymaganych konsultacjach z ministerstwami, instytucjami i organizacjami pozarządowymi tekst projektu ustawy został pozytywnie zaopiniowany przez Komitet Ekonomiczny i Komitet Społeczny Rady Ministrów, a następnie skierowany do Sejmu. Przy pracach nad projektami korzystano z Rozporządzenia Rady EWG Nr 2092/91, a w październiku ub. r. uzupełniono o zakres regulowany Rozporządzeniem Rady EC Nr 1804/99 w sprawie ekologicznej produkcji zwierzęcej.

Projekt składa się z 31 artykułów regulujących m.in.: produkcję rolniczą, wymagania w okresie przestawiania na ekologiczne metody produkcji oraz produkcję wg tych wymagań, jaki i przetwórstwo czy sankcje karne.

Ustawa określa system produkcji rolnej jako zrównoważony ekologicznie, ekonomicznie i społecznie, pobudzający naturalne procesy w rolnictwie przez zastosowanie metod produkcji zapewniających żyzność gleby i zdrowie roślin i zwierząt.

Zgodnie z wymaganiami projektu ustawy gospodarstwo powinno być położone w terenie, gdzie nie występują przekroczenia dopuszczalnych poziomów stężeń zanieczyszczeń powietrza, gleby i wody. Użycie roślin, zwierząt, mikroorganizmów lub ich części uzyskanych drogą inżynierii genetycznej jest zabronione zarówno w produkcji, jak i przetwórstwie.

Szczegółowe przepisy wykonawcze opisano w projekcie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Oprócz określenia szczegółów produkcji roślinnej i zwierzęcej rozporządzenie zawiera następujące aneksy:

• nawozy dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym,
• środki ochrony roślin dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym,
• środki żywienia zwierząt dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym,
• substancje i dodatki pochodzenia nie rolniczego,
• substancje wspomagające, które można stosować w przetwórstwie metodami ekologicznymi,
• składniki pochodzenia rolniczego nie wytwarzane metodami ekologicznymi,
• dopuszczalną obsadę zwierząt w przeliczeniu na ha,
• minimalną powierzchnię do przebywania dla zwierząt w budynkach i na zewnątrz budynków.

Wejście w życie ustawy będzie nie tylko ważnym krokiem w dalszym rozwoju rolnictwa ekologicznego w naszym kraju. Jest to także etap przygotowań do dostosowania przepisów prawnych dotyczących rolnictwa ekologicznego do przepisów Unii Europejskiej. Na razie projekt ustawy prezentowany w listopadzie 1999 r. na screeningu prawa w Brukseli został pozytywnie oceniony przez Komisję Europejską.

Uznanie przez Komisję Europejską zgodności systemu kontroli w naszym kraju z systemem określonym w rozporządzeniu 2092/91 jest warunkiem wpisania Polski na listę krajów trzecich i wprowadzania polskich produktów na rynki krajów członkowskich UE. Na liście tej znajdują się już m.in. Węgry, które rozpoczynając rozwój rolnictwa ekologicznego w tym samym czasie co Polska, dzięki polityce własnego ministerstwa rolnictwa osiągnęły bardzo wiele - możliwość eksportu surowców rolnych wyprodukowanych metodami ekologicznymi kontrolowanych przez krajową jednostkę kontrolą Biocontrol Hungaria (obroty eksportu żywności ekologicznej z Węgier mają obecnie wartość około 20 mln marek niemieckich). Głównymi odbiorcami są Niemcy, Wielka Brytania i kraje skandynawskie.

Dotacje

Od 1993 r. Ministerstwo Rolnictwa wspiera koszty analiz gleby i wody, a od 1998 r. wprowadziło system dotacji dla rolnictwa ekologicznego. Na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z 11 maja 1998 r. w sprawie wysokości stawek dotacji dla rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu ich udzielania w 1998 r. (Dz. U. 71) dotacje otrzymywały dwie jednostki kontrolne. Mimo pierwszych dotacji, liczba gospodarstw ekologicznych nie rosła.

Działający przy Ministrze Rolnictwa Zespół ds. Rolnictwa Ekologicznego dokonał przeglądu systemu dotacji w kilku krajach członkowskich UE i przygotowano projekt wprowadzenia bezpośrednich dotacji dla rolników w drugim roku przestawiania i w pierwszym roku po przyznaniu atestu. Rozporządzenie wprowadzające bezpośrednie dotacje do hektara upraw ekologicznych dla gospodarstw ekologicznych zostało ogłoszone w 1999 r. (rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 9 marca 1999 r. w sprawie wysokości stawek dotacji przedmiotowych dla podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu ich udzielania oraz rozliczania tych dotacji w 1999 r. Dz. U. Nr 33 z 19 kwietnia 1999 r. )

W bieżącym roku dotacje do produkcji ekologicznej są bardziej atrakcyjne dla rolników. Ogólnie przeznaczono na nie sumę ok. 6,8 mln zł. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w dniu 19 kwietnia 2000 r. (Dz.U. Nr 35/ 2000) podpisał rozporządzenie "w sprawie wysokości stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa oraz szczegółowych zasad i trybu udzielania oraz rozliczania tych dotacji." W Rozdziale 9, § 49 ustalone zostały zasady udzielania oraz stawki dotacji do 1 ha upraw ekologicznych dla gospodarstw, które prowadzą przestawianie na produkcję metodami ekologicznymi oraz dla gospodarstw, które prowadzą taką produkcję. Pełna stawka dotacji jest naliczana do 100 ha upraw ekologicznych, natomiast dla większych gospodarstw, od 100 ha do 300 ha jest ona obniżona o 50%. Powyżej 300 ha dotacja nie przysługuje. Utrzymana jest również dotacja na dofinansowanie kosztów kontroli gospodarstwa na zgodność sposobów produkcji z kryteriami rolnictwa ekologicznego.

Dotacje powyższe są wypłacane w IV kwartale br. przez Stację Chemiczno-Rolniczą na wniosek podmiotu (rolnika), który prowadzi pod kontrolą upoważnionej przez Ministra Rolnictwa i RW do przeprowadzania kontroli i wystawiania certyfikatów (zaświadczeń) jednostki - przestawianie lub produkcję. Wniosek musi być potwierdzony przez jednostkę kontrolną. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi upoważnił do przeprowadzania kontroli i wystawiania certyfikatów (zaświadczeń) trzy jednostki: Bioekspert s.c., Stowarzyszenie AgroBioTest i Polskie Towarzystwo Rolnictwa Ekologicznego.

Oprócz tego rolnicy mogą w Stacjach Chemiczno-Rolniczych zamawiać opłacane przez budżet państwa analizy gleby na zawartość metali szkodliwych oraz azotanów i azotynów.

Rynek

Rozwój rolnictwa ekologicznego w tych krajach to nie tylko wynik zachęt w postaci dotacji dla rolników, lecz również rozwoju rynku, czyli produkcji bogatego asortymentu produktów ekologicznych, powstania sprawnej sieci handlowej oraz powiększanie się grona konsumentów o wysokiej świadomości ekologicznej. Aktualnie szacuje się obroty rynku żywności ekologicznej w UE na poziomie 6 miliardów dolarów amerykańskich, natomiast w USA - 4,2 miliardy USD, a w Japonii 1,2 miliarda USD. Udział żywności ekologicznej w obrotach branży spożywczej szacuje się w Europie na poziomie 1,5% (w Danii 2,5%) przy corocznej tendencji wzrostowej od 5 do 30-40% w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Szwecji i Danii. W większości tych krajów produkty ekologiczne sprzedawane są w sieci normalnych sklepów spożywczych. We Włoszech, Niemczech i Francji żywność ekologiczną można kupić przede wszystkim w sklepach specjalistycznych. Jednocześnie w Austrii, Wielkiej Brytanii, Holandii i Szwajcarii produkty ekologiczne kupuje się tam, gdzie konsumenci najczęściej udają się po zakupy, czyli w supermarketach.

Udział produktów ekologicznych w rynku krajowym w naszym kraju jest bardzo mały. Nadal część produktów z atestem jest sprzedawana jako konwencjonalne, a z drugiej strony - właściciele sklepów poszukują stałych dostaw interesujących produktów takich jak świeże warzywa i owoce, nabiał i chleb. Wielu rolników ekologicznych sprzedaje produkty z gospodarstw bezpośrednio klientom przyjeżdżającym do gospodarstw lub odwrotnie - z dostawą do domu, a także na targach i kiermaszach.

Pierwszy sklep powstał w 1989 r. w Warszawie, dziś jest ich około 200 w całej Polsce. Sprzedają polskie i importowane świeże i przetworzone produkty ekologiczne, których asortyment liczy około 200-300 pozycji (w Niemczech 2000-3000).

Eksport polskich produktów ekologicznych dopiero zaczyna się rozwijać. Zaledwie kilku eksporterów wysyła za granicę owoce, głównie do przetwórstwa (najczęściej mrożone czarne i czerwone porzeczki, truskawki, owoce dziko rosnące, ogórki konserwowe i kawę zbożową). Przyczyną słabego rozwoju eksportu jest mała liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce i ich rozproszenie oraz mały areał upraw ekologicznych.

Konsumenci

We wszystkich krajach, w których przeprowadzano badania konsumentów deklarują oni podobne motywy zakupu żywności ekologicznej. Wśród nich na pierwszym miejscu jest zdrowie własne i rodziny (w Polsce - 94% badanych), w mniejszym stopniu natomiast - troska o stan środowiska (66%) oraz walory smakowe produktów ekologicznych (58%). Żywność ekologiczną kupują głównie mieszkańcy dużych miast, przede wszystkim osoby z wykształceniem średnim i wyższym, deklarujący dobrą sytuację materialną. Z przeprowadzonych badań wynika również, że blisko połowa badanych deklarowała chęć zapłacenia wyższej ceny za produkty ekologiczne. Najliczniejsza grupa konsumentów (72%) jest gotowa zapłacić 10% więcej niż za produkty konwencjonalne, natomiast 20% konsumentów - nawet 25% więcej. Wynika z tego, że cena nie jest podstawową barierą popytu. Prof. Runowski z SGGW podjął się również oszacowania wartości rynku żywności ekologicznej, który ocenia obecnie na około 28 mln zł, natomiast deklaracje konsumentów pozwalają szacować nawet na możliwość dziesięciokrotnego zwiększenia obrotów.

Perspektywy rozwoju

By zdobyć większy udział w rynku, potrzebne jest zapewnienie konsumentom gwarancji, że żywność, którą kupują spełnia ich oczekiwania. Niezbędne jest zatem stworzenie krajowego systemu certyfikacji na podstawie ustawy o rolnictwie ekologicznym, by w pełni dostosować przepisy prawne i ich wykonanie do systemu obowiązującego w Unii Europejskiej. Rynek wewnętrzny może zacząć się szybciej rozwijać dopiero po wejściu w życie przepisów prawnych i systemu kontroli gwarantującego konsumentom bezpieczeństwo i zaufanie. Także dla eksportu produktów ekologicznych do krajów Unii Europejskiej oraz krajów nie stowarzyszonych (w tym krajów CEFTA) ważne jest ujednolicenie przepisów prawnych i systemu kontroli oraz dopasowania standardów i instytucji do istniejących w UE.

Warto również zwrócić uwagę na niedoceniane nadal jeszcze w naszym kraju aspekty społeczne rolnictwa ekologicznego. Przemiany po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej spowodują konieczność odejścia od rolnictwa dużej grupy mieszkańców wsi. Potrzeba większej pracochłonności w rolnictwie ekologicznym, przy jednocześnie rosnącym rynku na jego produkty może zapewnić ochronę części miejsc pracy, w tym także wielu miejsc pracy dla kobiet, zajmujących się przetwórstwem, sprzedażą i agroturystyką, która jest bardziej atrakcyjna dzięki oferowaniu gościom produktów ekologicznych. Taka polityka zatrudnienia jest popierana w krajach UE, gdyż zapewnia wielofunkcyjny rozwój wsi.

Dorota Metera

Tekst pochodzi z konferencji szkoleniowej "Polityki ekologiczne Unii Europejskiej w kontekście integracji Polski z Unią" zorganizowanej przez Europejskie Centrum Proekologiczne w czerwcu 2000 r. Do przeczytania w materiałach pokonferencyjnych wydanych przez ECP.