Wersja PDF (do druku)

Realizacja wrocławskich programów profilaktyki chorób i promocji zdrowia w roku 2001

Rozwój idei promocji zdrowia na świecie dokonał się w latach 80. Od roku 1977 ważną rolę w rozwoju promocji zdrowia pełni Światowa Organizacja Zdrowia. W tym czasie powstaje też, w czasie Zgromadzenia ŚOZ w Ałma-Acie, jeden z fundamentalnych dokumentów "Zdrowie dla wszystkich w roku 2000". W roku 1986 w Kanadzie, podczas I konferencji promocji zdrowia, uchwalono tzw "Kartę Ottawską," która stała się kamieniem węgielnym dla całego ruchu i uważana jest za rodzaj konstytucji promocji zdrowia. Opiera się ona na pięciu filarach, tworzących strategię na rzecz promocji zdrowia:

• określenie polityki społecznej (w tym i polityki zdrowotnej),
• reorientacja świadczeń zdrowotnych,
• tworzenie środowisk wspierających,
• wzmacnianie działań społecznych,
• rozwijanie umiejętności osobniczych.

Każdy filar, wg Karty, to działanie, które powinno być uruchomione równolegle z innymi. Strategia promocji zdrowia polega właśnie na zintegrowanym i długofalowym oddziaływaniu. Promocja zdrowia według "Karty" jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad zachowaniem zdrowia i jego poprawą. W celu osiągnięcia całkowitego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, zarówno jednostka, jak i grupa muszą dobrze identyfikować i urzeczywistnić swoje aspiracje, zaspokajać potrzeby i radzić sobie w środowisku, lub dokonywać w nim zmian.

Ogólna koncepcja modelu, opartego na holistycznej wizji zdrowia, podkreśla konieczność wielodyscyplinarnego i wielopoziomowego ujmowania zdrowia.Według Karty, promocja zdrowia jest i musi być integralną częścią polityki społecznej i zdrowotnej danego regionu, oraz musi być świadoma istoty procesów decentralizacyjnych, podnoszących wagę samorządności. Niemniej, taką politykę społeczną i koncepcję wdrażania programów trzeba samodzielnie wypracować. Nikt jej do stolicy Dolnego Śląska nie przywiezie. Dlatego też, bez lokalnych biur, zespołów i specjalistów pracujących na rzecz swojej społeczności, o promocji zdrowia mowy być nie może.

Chciałbym podkreślić, że proces przygotowywania Karty Ottawskiej, oraz promocja zdrowia nie powstawały z dnia na dzień. Jej dojrzewanie spowodowane było konkretnymi faktami, z których przypomnę kilka najważniejszych - Deklaracja Ałma Aty, Raport Lalonda, badania Cochrane'a, badania Brennera, czy ukazanie się "Czarnego Raportu" w Anglii.

W praktycznych działaniach, promocja zdrowia w poszczególnych krajach wyrastała z konkretnego kontekstu polityczno-społecznego. Naturalnie, od początku najdynamiczniej rozwijała się w krajach bogatych i o dojrzałej demokracji (Kanada, Australia, Stany Zjednoczone, Anglia, Finlandia, Dania czy Szwecja). Proces ten rozpoczął się w końcowej fazie lat siedemdziesiątych. Od tego czasu wyróżnić można trzy charakterystyczne cechy tego dynamicznego zjawiska:

Zwiększanie się podmiotowości świadczeniobiorców. Wzrasta rola jednostek, ich wiedza, kompetencje oraz ranga grup naciskowych. Powstaje więc aktywna i opiniotwórcza część elektoratu, która staje się oddolnym "motorem" w sprawach dotyczących zdrowia. Inaczej mówiąc, w modelu docelowym, to zainteresowani, czyli mieszkańcy danego terenu przedstawiają swoje problemy, a urzędnicy jedynie pomagają im ich rozwiązywaniu.

Szukanie płaszczyzn kompromisów. Tworzą się grupy interesów, naturalne są więc podziały i odmienne punkty widzenia. Inne ze strony pracowników służby zdrowia, inne ze strony jej klientów i jeszcze inne ze strony dyspozytorów, czy płatników. Toteż dla twórczego funkcjonowania nowej koncepcji niezbędne są mechanizmy poszukiwania i znajdowania kompromisów w różnorodności interesów.

Tworzenie kryteriów jakościowych dobrej praktyki. Wypracowywane są w tym celu stosowne narzędzia i metody skutecznego bronienia własnego punktu widzenia. Następuje więc rozkwit grup samopomocowych, stowarzyszeń, fundacji oraz coraz częściej dochodzi do negocjacji, przetargów, czy konkursów ofert. Polepsza się standard usług i sposoby szacowania wartości podjętych interwencji.

W ostatnich latach na terenie Wrocławia realizację programów prowadzi od 1999 roku Zespół Promocji Zdrowia Dolnośląskiej Regionalnej Kasy Chorych oraz od 1994 roku Wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego. Na przykładzie tych dwóch zespołów przedstawiona jest realizacja zadań promocji zdrowia we Wrocławiu. Przez termin "promocja zdrowia" rozumiane są nie tylko działania na rzecz wzmacniania zdrowia ale również działania profilaktyczne, edukacyjne oraz takie interwencje, które mają na celu ochronę zdrowia (np. prawne). Oczywistym jest, że lista programów jest niepełna, gdyż w obrębie miasta realizowanych było więcej programów (np. programy WSSE, Urzędu Wojewódzkiego, Wydziału Oświaty UM itp.)

Programy promocji zdrowia Zespołu Promocji Zdrowia DRKCh

Koncepcja pracy zespołu promocji zdrowia oparta jest przede wszystkim na współpracy ze środowiskami lokalnymi. Model kontraktowania usług nazywamy modelem środowiskowym. Polega on na współ-pracy z ubezpieczonymi i świadczeniodawcami, którzy biorą na siebie część odpowiedzialności za identyfikację problemów zdrowotnych. W tym modelu interwencja nie zawsze polega na bezpośrednim świadczeniu usług zdrowotnych. Często jest to oddziaływanie pośrednie, np. przygotowywanie liderów lokalnych społeczności do tego, w jaki sposób mogą tego rodzaju interwencję przeprowadzać.

Mimo ograniczeń, wynikających z zapisu Ustawy o PUZ i o roli kas chorych, brane były pod uwagę dwie istotne przesłanki:

1. Interwencja nie polegała wyłącznie na bezpośrednim świadczeniu usług zdrowotnych. Istotne było oddziaływanie pośrednie, np. przygotowywanie liderów lokalnych społeczności do tego rodzaju aktywności.
2. Realizacja świadczeń z zakresu profilaktyki chorób i promocji zdrowia, w założeniu powinna przede wszystkim być dokonywana przez podstawową opiekę zdrowotną, we współpracy z lokalnymi instytucjami. Nie do przecenienia jest więc rola lekarza rodzinnego i lekarza pierwszego kontaktu oraz pielęgniarek medycyny szkolnej i pielęgniarek środowiskowych.

Zadaniem najważniejszym było przeprowadzanie corocznych konkursów ofert na programy z zakresu profilaktyki chorób i promocji zdrowia. Zadanie to obejmuje m.in. przygotowanie oferty, rozpisanie warunków szczegółowych, harmonogramu, kryteriów formalnych i merytorycznych przyjęcia oferty, zasad negocjacji, przygotowania umów, monitorowania programu, rozliczania comiesięcznego oraz ewaluacji końcowej.

Zadaniami uzupełniającymi w pracy zespołu były następujące:

1. Przeprowadzanie diagnozy oraz określania najważniejszych problemów społecznych i zdrowotnych dla województwa dolnośląskiego oraz planowanie, szacowania ważności, ustalania priorytetów w zakresie promocji zdrowia, zarówno pod względem adresatów, strategii oddziaływania jak i obszarów problemów zdrowotnych;
2. Współpraca i weryfikacja potencjalnych możliwości regionu dla realizacji zadań promocji zdrowia (środki, pracownicy, struktury itp.) oraz budowania bazy danych dotyczących programów promocji zdrowia (adresaci, realizatorzy, koszty, miejsca, ewaluacja itp.);
3. Organizowanie szkoleń dla współpracowników i mobilizowanie lokalnych społeczności do aktywnego włączania się w podejmowanie działań na rzecz rozwiązywania własnych problemów zdrowotnych, oraz uruchomienia systemu kształcenia i doskonalenia zawodowego w zakresie promocji zdrowia;
4. Konsultowanie i przekazywanie informacji dla promotorów zdrowia województwa dolnośląskiego;
5. Nadzorowanie prac w przygotowywaniu materiałów edukacyjnych i szkoleniowych dla realizatorów programów.

W roku 2001 kontraktowanych przez DRKCh było 125 programu obejmujących cały Dolny Śląsk. Z tego 38 obejmowały swym zasięgiem miasto Wrocław. Poniżej prezentowana jest lista programów wrocławskich pogrupowana w 9 obszarach zdrowotnych uznanych jako priorytetowe w roku 2001.

Programy promocji zdrowia, profilaktyki chorób i uzależnień realizowane przez Dolnośląską Regionalna Kasę Chorych w roku 2001 i adresowane do mieszkańców Wrocławia.

Programy promocji zdrowia Wydziału Zdrowia Urzędu Miejskiego

Zgodnie z informacją prezentowaną na stronie internetowej Urzędu Miejskiego Wrocławia, Wydział Zdrowia prowadzi całokształt działań związanych z polityką zdrowotną miasta oraz zapewnieniem mieszkańcom miasta podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej z uwzględnieniem właściwej jakości i dostępności do świadczeń zdrowotnych.

• Koordynuje prace związane z przeprowadzeniem analizy stanu zdrowia ludności oraz ustaleniem potrzeb w zakresie opieki zdrowotnej i rehabilitacji.
• Opracowuje programy reformowania i strategii miejskiej służby zdrowia, w tym między innymi wnioskuje o dokonanie przekształceń w funkcjonujących jednostkach organizacyjnych gminy.
• Planuje i ustala potrzeby w zakresie tworzenia sieci placówek opieki zdrowotnej oraz przedstawia Zarządowi Miasta wnioski dotyczące zadać inwestycyjnych.
• Opracowuje lub wybiera oferty dotyczące programów promocji zdrowia i uzależnień, inicjuje działania w tym zakresie, monitoruje realizowane programy oraz opracowuje końcowe oceny z ich wykonania.
• Sporządza materiały edukacyjne z zakresu promocji zdrowia i uzależnień.
• Planuje potrzeby dotyczące zakupów sprzętowych i aparatury medycznej dla jednostek służby zdrowia oraz nadzoruje ich eksploatację i wykorzystanie.
• Podejmuje działania mające na celu zapobieganie chorobom zakaźnym oraz organizuje system gotowości i tryb postępowania służby zdrowia w sytuacjach awaryjnych np: klęski żywiołowe, katastrofy, epidemiczne szerzenie się chorób.
• Współpracuje z zarządami resortowych służb medycznych w dziedzinie zapewnienia mieszkańcom wysoko wyspecjalizowanej opieki zdrowotnej oraz Urzędem Wojewódzkim i innymi instytucjami, stowarzyszeniami, organizacjami społecznymi i fundacjami prowadzącymi działalność na rzecz ochrony zdrowia.

Programy promocji zdrowia, profilaktyki chorób i uzależnień realizowane przez Wydział Zdrowia Urzędu Miejskiego w 2001r. (przedstawione dane pochodzą z I półrocza 2001r.)

Strategia do roku 2010

Strategia europejska

Przyszły system opieki zdrowotnej będzie przede wszystkim polegał na na stworzeniu rozległego, skutecznego i ściśle zintegrowanego systemu profilaktycznego. Dbanie o zdrowie będzie sprawą częściowo osobistą, a częściowo zbiorową, przy czym z reguły oba te aspekty powinny ze sobą współgrać, pisał w latach 80-tych Fritzjof Capra, jeden z najwybitniejszych wizjonerów i filozofów obecnego czasu². W roku 1998 Światowa Organizacja Zdrowia przedstawiła Deklarację Zdrowia "Zdrowie 21"- Zdrowie dla Wszystkich w XXI wieku. Dokument ten był konsekwentnym rozwinięciem wcześniejszej inicjatywy ŚOZ "Zdrowia dla Wszystkich", z początku lat osiemdziesiątych, oraz europejskiej wersji z roku 1985. Bez wątpienia polityka zdrowotna znajduje się w centrum zainteresowania Unii Europejskiej. Komitet Integracji Europejskiej opracował Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa w UE (NPPC). Znajduje się tu również sfera ochrony zdrowia, zdrowia publicznego i w konsekwencji profilaktyki chorób i promocji zdrowia³. Reakcją naszego kraju na dokument "Zdrowie 21" była korekta ostatniej wersji naszego Narodowego Programu Zdrowia 1996-2005. Jedną z głównych zasad przyświecających "Zdrowiu 21" jest łączenie dzisiejszej rzeczywistości i jutrzejszych marzeń⁴.

Celem głównym jest uzyskanie pełnego potencjału zdrowotnego dla wszystkich⁵.

Dwoma celami wspierającym są:

• promocja i ochrona zdrowia w ciągu całego życia;
• redukcja występowania głównych chorób i urazów oraz złagodzenie ich następstw.

Podstawę etyczną "Zdrowia 21" tworzą trzy podstawowe wartości:

• zdrowie jako podstawowe prawo człowieka;
• równość w zdrowiu i solidarność w działaniu pomiędzy krajami oraz ich społecznościami lokalnymi z uwzględnieniem zróżnicowania płci;
• współuczestnictwo i monitorowanie działań jednostek, grup, instytucji i społeczności lokalnych, na rzecz stałego rozwoju zdrowia .

Określono cztery główne strategie wdrażania "Zdrowia 21":

• strategie wielosektorowe, zwracające uwagę za uwarunkowania zdrowia, biorące pod uwagę aspekt fizyczny, ekonomiczny, społeczny, kulturowy i odmienność płci oraz zapewniające ocenę ich wpływu na zdrowie;
• programy nastawione na wynik zdrowotny i inwestowanie w poprawę zdrowia oraz opiekę kliniczną;
• zintegrowana i zorientowana na rodzinę i społeczność lokalną podstawowa opieka zdrowotna, wspierana przez elastyczny i właściwy system szpitalny;
• uczestnictwo w procesie rozwoju na poziomie społeczności lokalnej i kraju, oraz promowanie wspólnego podejmowania decyzji, wdrażania i rozliczania się z podejmowanych działań.

Ustalono dla regionu europejskiego 21 celów, które podzielić można na sześć obszarów:

1. Zapewnienie równości w zdrowiu poprzez jedność w działaniu:
   • Cel 1 - Porozumienie na rzecz zdrowia w Regionie Europejskim
   • Cel 2 - Równość w zdrowiu
2. Poprawa zdrowia 870 milionów ludzi w Regionie Europejskim:
   • Cel 3 - Zdrowy start życiowy
   • Cel 4 - Zdrowie młodych ludzi
   • Cel 5 - Zdrowie ludzi starszych
3. Zapobieganie i zwalczanie chorób i urazów:
   • Cel 6 - Poprawa zdrowia psychicznego
   • Cel 7 - Redukcja chorób zakaźnych
   • Cel 8 - Redukcja chorób nie zakaźnych
   • Cel 9 - Redukcja urazów powstałych w wyników przemocy i wypadków
4. Wielosektorowe strategie służące zapewnieniu trwałego zdrowia:
   • Cel 10 - Zdrowe i bezpieczne środowisko naturalne
   • Cel 11 - Zdrowszy tryb życia
   • Cel 12 - Redukcja skutków nadużywania alkoholu, palenia tytoniu i zażywania narkotyków
   • Cel 13 - Tworzenie przyjaznego zdrowiu otoczenia
   • Cel 14 - Wielosektorowa odpowiedzialność za zdrowie
5. Sektor opieki zdrowotnej ukierunkowany na wyniki:
   • Cel 15 - Zintegrowany sektor zdrowia
   • Cel 16 - Zarządzanie jakością opieki zdrowotnej
   • Cel 17 - Finansowanie świadczeń zdrowotnych i alokacja środków
   • Cel 18 - Rozwijanie kadry pracowniczej w opiece zdrowotnej
6. Polityka i mechanizmy kierujące zmianami:
   • Cel 19 - Badania naukowe i wiedza na rzecz zdrowia
   • Cel 20 - Pozyskiwanie partnerów dla zdrowia
   • Cel 21- Założenia strategii i polityki "Zdrowia dla Wszystkich"

Autorzy w końcowej części opracowania wyraźnie wskazują sposoby realizacji celów zapisanych w "Zdrowiu 21". Nie ma innej, efektywnej drogi wdrażania programu, niż przejęcie idei europejskiej najpierw na poziomie krajowym, a następnie regionalnym i lokalnym.

Na poziomie krajowym taka rolę powinien spełniać Narodowy Program Zdrowia. Według założeń ostatniej wersji NPZ Ministerstwo i urzędy centralne oczekują inicjatyw regionalnych i lokalnych, pozostając zarazem organami wspierającymi i stymulującymi realizację celów NPZ. Ostatni dokument Ministerstwa Zdrowia o Narodowej Ochronie Zdrowia⁶, wyraźnie podkreśla współpracę z samorządami lokalnymi w przygotowaniu realnych planów zdrowotnych. We wspomnianym dokumencie, w części poświęconej kontraktowaniu świadczeń zdrowotnych, cały punkt B/ (o planach zdrowotnych) nawiązuje do zapisów NPZ. Wpisano tam, że Regionalne Plany Zdrowotne będą elementami Narodowego Planu Zdrowotnego opartego ideowo na Health for All in the 21 Century - WHO. Niestety realizacja NPZ na Dolnym Śląsku była symboliczna, owszem cele były realizowane ale z inicjatywy lokalnych zespołów. Można wymieć trzy główne powody takiego stanu rzeczy. Brak Ustawy o NPZ, brak środków na realizację NPZ oraz brak zespołu profesjonalistów promocji zdrowia, którzy potrafiliby uruchomić w skali miasta Wrocławia i całego Dolnego Śląska taki proces. Samo wdrożenie długofalowych programów promocji zdrowia wymaga wielu miesięcy przygotowań. Przede wszystkim nie ma rzetelnej diagnozy, koncepcji realizacji, planów działania, porozumień i międzysektorowej współpracy, narzędzi oceny efektywności programów, metod ewaluacyjnych itp. Tego niestety nie ma, również brak jest współpracy pomiędzy tymi, którzy takie programy w skali miasta realizują. Niezbędny jest profesjonalny zespół promocji zdrowia dla Dolnego Śląska

Strategia dla miasta

Ochrona i promocja zdrowia nie może opierać się na politycznych preferencjach. Niezbędna jest długofalowa koncepcja zmian lub polityka zdrowotna respektowana przez kolejne władze. W tym celu niezbędne jest porozumienie wszystkich grup interesów oraz polityków zakładające nie ingerowanie w sprawy merytoryczne. Te powinny być w kompetencji profesjonalnego zespołu. Dotyczy to zarówno zmian czy restrukturyzacji całego systemu ochrony i promocji zdrowia jak i realizacji zadań.

Poniżej przedstawiony jest plan strategiczny dla miasta Wrocławia i całego województwa w obszarze profilaktyki chorób i promocji zdrowia. Każdy z przedstawionych 16 celów dla województwa dolnośląskiego (ujęty w jednej z trzech grup) nawiązuje do celów krajowych (NPZ) i do celów europejskich (HEALTH).

I. Współpraca międzysektorowa w rozwiązywaniu problemów zdrowotnych oraz wyrównanie szans dostępu do usług zdrowotnych dla wszystkich na terytorium Dolnego Śląska

II. Utrzymanie i poprawa zdrowia oraz zapobieganie i zwalczanie chorób i urazów wśród mieszkańców Dolnego Śląska

III. Jakość świadczeń w zakresie promocji zdrowia, organizacyjne i merytoryczne kryteria oceny.

Literatura

1. Capra F., Punkt zwrotny, PIW, Warszawa, 1987
2. Hancock T., The mandala of health: a model of the human ecosystem. [w:] Anderson R., Kickbusch I., Eds., Health promotion, a resource book, WHO Regional Office for Europe, Copenhagen, 1990.
3. Kulmatycki L., Sidorowicz W., Plan Działania, Wrocław - miastem Promocji Zdrowia, Wydział Zdrowia UM, Wrocław 1994.
4. Kulmatycki L., Sidorowicz W., Promocja zdrowia po wrocławsku - Raport 94-98, Wydział Zdrowia UM, Wrocław 1998.
5. Kulmatycki L. Misińska B., Plan działania 2000-2005, promocja zdrowia w woj. dolnośląskim, Dolnośląska Regionalna Kasa Chorych, Wrocław 1999.
6. Kulmatycki L. (red.) Profilaktyka chorób i promocja zdrowia w województwie dolnośląskim, Raport 2000, Dolnośląska Regionalna Kasa Chorych, Wrocław 2001.
7. Narodowy Program Zdrowia, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa 1996.
8. Transformacja systemu ochrony zdrowia w Polsce, MZiOS, Warszawa, listopad 1998.
9. Ottawa Charter for Health Promotion, Health Promotion, 1 (4): III-V, 1986.
10. Strategia rozwoju Województwa Dolnośląskiego, Zarząd Województwa Dolnośląskiego, 1999.
11. Regionalna Polityka zdrowotna Dolnego Śląska, Kierunki rozwoju i działania do roku 2003, Sejmik Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2000.
12. Ustawa o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (stan na 9 listopada 1998) oraz wybrane przepisy wykonawcze, Biuro Informacji i Promocji Reform w Ochronie Zdrowia, MZiOS, 1998.
13. Zdrowie 21, Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku, Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, "Versalius", Kraków-Warszawa 2001.
14. Regionalna polityka zdrowotna Dolnego Śląska. Kierunki rozwoju i działania do 2003 roku. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego. Departament Spraw Społecznych.
15. Zgony według przyczyn w latach 1999 - 2000. Regionalny Ośrodek Monitorowania Ochrony Zdrowia we Wrocławiu.
16. Raport Pełnomocnika Zarządu Województwa DS. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. - Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi za rok 2000 w województwie dolnośląskim.
17. Lesław Kulmatycki, dr. Adiunkt Zakładu Psychologii AWF we Wrocławiu, kierownik Zespołu Promocji Zdrowia Dolnośląskiej Regionalnej Kasy Chorych, współtwórca miejskiej koncepcji promocji zdrowia Wydziału Zdrowia Urzędu Miejskiego, przewodniczący Dolnośląskiego Zespołu d.s. Promocji Zdrowia przy Urzędzie Marszałkowskim, kierownik Podyplomowych Studiów Promocji Zdrowia.