Ogólna charakterystyka gminy
Gmina i miasto Zgorzelec leżą w zachodniej części województwa jeleniogórskiego. Od zachodu granicę gminy stanowi granica państwowa z Niemcami, od południa graniczy z gminą Bogatynia, od północy z Pieńskiem, a od wschodu z gminą Sulików, Siekierzyn i Lubań.
Teren gminy wchodzi w skład dwóch mezoregionów: Pogórza Izerskiego i Kotliny Zgorzeleckiej. Pogórze położone jest na wysokości 220-300 m n.p.m. Liczny jest w tym miejscu system dolin rzecznych, niektóre z nich posiadają rozległe obszary terasów akumulacyjnych (dolina Żareckiego Potoku), a inne, wyćej połoćone, posiadają wąskie i głźboko wciźte podłoće. Na terenie Kotliny Zgorzeleckiej można wyróżnić falistą wysoczyznę i dolinę Nysy Łużyckiej.
Główną rzeką gminy jest Nysa Łużycka, będąca zachodnią granicą państwa oraz gminy. W południowej części gminy największy dopływ stanowi rzeka Witka o długości 51,9 km. W Niedowie zbudowano na niej zaporę, która spiętrzyła wodę tworząc zbiornik wodny. Drugim większym dopływem jest Czerwona Woda oraz jej największy prawobrzeżny dopływ Włosienica. Do Nysy wpływa również Jędrzychowicki Potok, którego sieć posiada liczne stawy i młynówki.
Ogólnie powierzchnia gminy wynosi 15 181 ha. Użytkowanie gruntów przedstawia się następująco: użytki rolne zajmują 10 447 ha (68,8%), a lasy 2 190 ha (14,4%). Spośród użytków największą powierzchnię zajmują grunty orne i sady - 7 231 ha, nieco mniejszą łąki i pastwiska - 3 216 ha. Charakterystyczny dla struktury użytkowania gruntów jest znaczny udział użytków rolnych, a niewielki lasów.
W roślinności potencjalnej gminy bezwzględnie dominują siedliska grądowe, jednak ze względu na znaczne odlesienie terenu, w rzeczywistości występują na nich w większości zbiorowiska segetalne (na polach ornych) i łąkowe. Ku południowi roślinność nabiera cech podgórskich: na zboczach doliny Nysy pojawiają się fragmenty typowych dla pogórza lasów z dominacją jesionu, klonu i lipy.
Prace inwentaryzacyjne przeprowadzone na terenie gminy
W roku 1994 przeprowadzono wstępną inwentaryzację przyrodniczą całego terenu gminy (wyszukiwanie obiektów nadających się do objęcia konserwatorską ochroną przyrody).
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Wstępna inwentaryzacja przyrodnicza miasta i gminy Zgorzelec", przekazane gminie w roku 1994, dostępne też w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Przeprowadzono analizę położenia terenu gminy w stosunku do obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody.
-> stwierdzono, że fragmenty terenu gminy wchodzą w skład - uznanej wstępnie za taki obszar - Doliny Nysy.
Na fragmentach terenu gminy wchodzących w skład obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody przeprowadzono szczegółową inwentaryzację miejsc ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej. Zgodnie z metodyką przyjętą w projekcie, opierano się na kryterium geobotanicznym.
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Inwentaryzacja użytków przyrodniczych Doliny Nysy Łużyckiej", przekazane Urzędowi Wojewódzkiemu w Jeleniej Górze w roku 1995, dostępne też w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Na podstawie wyników inwentaryzacji zaproponowano system ochrony krajobrazu oraz zaprojektowano sieć obiektów, które należy objąć konserwatorską ochroną przyrody, by zachować różnorodność przyrody gminy oraz wkład gminy do różnorodności biologicznej regionu i kraju.
Wyniki inwentaryzacji
walory przyrodnicze gminy
walory o randze regionalnej
-> Kompleks łąk w dolinie Nysy na północ od Radomierzyc ze starorzeczami oraz leżącymi w sąsiedztwie stawami rybnymi, aż po tereny wodonośne na południowym skraju Zgorzelca. Fragment doliny Nysy o znacznym stopniu naturalności, z dominacją podmokłych łąk, dobrze zachowaną siecią starorzeczy. Liczne stanowiska zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, miejsce wyjątkowej koncentracji płazów.
-> Kompleks stawów rybnych w Łagowie ze stanowiskami wielu rzadkich i zagrożonych w skali kraju gatunków ptaków, miedzy innymi bąka Botaurus stellaris, gęgawy Anser anser, perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena i innych.
walory o randze lokalnej
-> Kilkanaście obiektów, głównie w dolinie Nysy i na jej obrzeżach, przede wszystkim zbiorników wodnych i fragmentów łąk. Są na nich liczne stanowiska roślin i zwierząt lokalnie rzadkich.
walory gminy zgorzelec na tle innych gmin regionu i pasa przygranicznego
W porównaniu z innymi gminami, w gminie Zgorzelec nie stwierdzono wyraźnego skupienia wartości przyrodniczych. Dwa obiekty o randze regionalnej oraz kilkanaście obiektów lokalnie cennych, stawiają gminę wśród przeciętnie interesujących przyrodniczo gmin pasa przygranicznego.
specyfika przyrody gminy
Do specyficznych elementów przyrody miasta i gminy Zgorzelec, odróżniających ją od innych gmin pasa przygranicznego, należą:
-> Obecność elementów unikatowych, rangi regionalnej (zob. wyżej).
-> Obecność struktur przyrodniczych związanych z doliną Nysy (koryto rzeki z roślinnością nadbrzeżną, starorzecza, łąki, fragmenty lasów na stokach).
-> Znaczna ilość drzew pomnikowych skoncentrowanych głównie w granicach miasta.
Elementy te, jako składniki "image" miasta i gminy, zasługują na szczególnie troskliwą ochronę!
Propozycje ochrony przyrody
Dla zachowania walorów przyrodniczych gminy uważamy za niezbędne:
Do realizacji przez Gminę
* objęcie ochroną jako użytki ekologiczne obiektów w Dolinie Nysy, zgodnie z mapą i wcześniej przekazanymi materiałami inwentaryzacyjnymi,
* kierowanie się w gminnej polityce gospodarowania zasobami przyrody - zarówno w stosunku do obiektów chronionych, jak i w stosunku do całego terenu gminy - zasadami ochrony przyrody sformułowanymi poniżej,
* wystąpienie do wojewody o wprowadzenie pozostających w jego kompetencji form ochrony,
* w stosunku do obiektów wymienionych niżej, pozytywne zaopiniowanie odpowiednich projektów rozporządzeń wojewody,
* w przypadku niezrealizowania powyższego wniosku przez wojewodę - objęcie ochroną tych obiektów przez Gminę, zgodnie z jej ustawowymi uprawnieniami.
Do realizacji przez Wojewodę
* utworzenie obszaru chronionego krajobrazu, a w perspektywie parku krajobrazowego chroniącego fragment Doliny Nysy między Zgorzelcem a Radomierzycami,
* utworzenie kompleksu użytków ekologicznych na stawach w Łagowie.
Podstawowe zasady ochrony przyrody,mające zastosowanie na terenie gminy
drzewa pomnikowe
-> Zabezpieczyć przed zniszczeniem i uszkodzeniem.
-> Oznakować.
-> Sprawić by drzewo - i jego znaczenie - było znane w miejscowości, w której rośnie, w przypadku drzew o randze regionalnej lub wyższej - także w innych miejscowościach gminy.
wszystkie obiekty chronione
-> Strzec przed wykorzystaniem przestrzeni na inne cele.
-> Strzec przed wypalaniem, zaśmiecaniem, masową penetracją ludzką.
-> Oznakować.
ŁĄki wchodzĄce w skŁad obiektów chronionych
-> Kontynuować tradycyjny sposób użytkowania. Nie zamieniać na pola orne. Nie zalesiać. Kosić z tradycyjną częstotliwością i w tradycyjnych terminach.
-> Nie nawozić.
-> Nie podsiewać mieszanek traw ani innych roślin łąkowych.
koryta cieków i zbiorniki wodne wchodzĄce w skŁad obiektów chronionych
-> Nie regulować. Pozwolić na spontaniczne kształtowanie się koryta.
-> Nie wycinać drzew, krzewów nadbrzeżnych, ani innej roślinności.
-> Nie piętrzyć cieków na terenie chronionym ani bezpośrednio poniżej niego.
-> Nie usuwać drzew zwalonych w nurt cieku i do zbiornika.
krajobraz rolniczy
-> Nie niszczyć istniejących miedz, krzewów i drzew śródpolnych, zarośli ani zadrzewień.
-> Upowszechniać regułę stosowania nawozów sztucznych wyłącznie w przypadkach uzasadnionych potrzebami gleby.
-> Upowszechniać regułę stosowania herbicydów najwyżej na 95% powierzchni każdego pola.
-> Strzec przestrzegania zakazu wypalania resztek roślinności.
zadrzewienia
-> Zachować wszystkie istniejące zadrzewienia, usuwane z nich drzewa zastępować nowymi. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać wyłącznie w formie warunkowej - pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń.
-> Wprowadzić zadrzewienia wzdłuż ciągów komunikacyjnych.
-> Nie stosować gatunków obcych geograficznie i wykazujących tendencję do dziczenia - dotyczy przede wszystkim robinii.
-> Inne gatunki geograficznie obce stosować wyłącznie w osiedlach ludzkich.
-> Kultywować specyfikę lokalną - w zadrzewieniach wzdłuż dróg stosować przede wszystkim lipę, dęby, klon i jesion.
lasy
-> Stosownie do charakteru siedlisk protegować gatunki liściaste typowe dla grądów i grądów zboczowych: dęby, jesion, buka, lipę i klon.
-> Pieczołowicie uwzględniać specyfikę ekologiczną siedlisk szczególnych, w tym:
a) siedlisk łęgowych w dolinach rzecznych - protegować jesion, wiązy, dąb szypułkowy, olszę,
b) żyznych lasów na stromych zboczach - protegować lipę, klon, jesion.
-> Nie wprowadzać gatunków obcych geograficznie - dotyczy szczególnie czeremchy późnej, świdośliwy, dęba czerwonego.
-> Zachować pełną różnorodność rodzimie występujących gatunków, szanując jednak ich naturalne związki siedliskowe i fitosocjologiczne.
-> Dbać o obecność martwego drewna, w tym rozkładającej się grubizny.
stawy
-> Nie wykaszać trzcinowisk i oczeretów w okresie lęgów ptaków, od połowy marca do końca lipca.
-> Na kilku ekstensywnie użytkowanych stawach pozostawić rozleglejsze fragmenty niewykaszanej roślinności.
-> Aktywnie chronić stanowiska gatunków rzadkich i silnie zagrożonych.