Gmina Węgliniec
Ogólna charakterystyka gminy
Gmina Węgliniec leży w północno-zachodniej częœci województwa jeleniogórskiego, przy granicy z województwem zielonogórskim. Od północy teren ten graniczy z gminami: Przewóz, Gozdnica, Iłowa (woj. zielonogórskie), od wschodu z gminą Osiecznica i Nowogrodziec, a od południa i zachodu z gminą Pieńsk.
Cały obszar gminy położony jest na terenie Borów Dolnośląskich, tylko południowy skrawek należy do Pogórza Izerskiego. Na południe od Czerwonej Wody usytuowane są najwyższe wzgórza w gminie - Czartowska Góra o wysokości 246,8 m n.p.m. oraz Góra Wilczyna - 246,7 m n.p.m. Pozostała część gminy jest płaska. Zasadniczą rzeźbę terenu stanowią doliny rzek, równiny moreny dennej i terasy wyższe rzek.
Gmina posiada gęstą sieć rzeczną. Głównym jej ciekiem jest Czerna Mała wraz ze swym lewobrzeżnym dopływem Gumnicą. Wzdłuż wschodnich krańców gminy płynie Czerna Wielka, jej źródła znajdują się na Pogórzu Izerskim, ale prawie cała zlewnia należy do Borów Dolnośląskich. Oprócz nich przez teren gminy przepływa rzeka Ziębina, będąca lewobrzeżnym dopływem Czernej Wielkiej. Na wododziale pomiędzy Czerną Małą a Czerną Wielką zbudowano 32 stawy hodowlane o łącznej powierzchni 625 ha.
Powierzchnia gminy zajmuje 33 844 ha, w tym użytki rolne stanowią 3 161 ha, a lasy 27 679 ha (82%). Wśród użytków rolnych grunty orne zajmują 1 559 ha, a łąki i pastwiska 1602 ha.
Analiza roślinności potencjalnej ujawnia, że w gminie dominują siedliska ubogich lasów liściastych: kwaśnych dąbrów, kwaśnych buczyn i ubogich grądów, znaczny jest też udział siedlisk suboceanicznych borów sosnowych o zróżnicowanej wilgotności, od suchych aż do bagiennych. W rozproszeniu, ale licznie, występują siedliska bagienne zróżnicowanej żyzności: od borów bagiennych do olsów, wzdłuż cieków ciągną się pasy siedlisk łęgowych.
W rzeczywistej roślinności terenu gminy dominują lasy (zobacz wyżej), jednak tylko na siedliskach borowych przypominają one zbiorowiska naturalne. Większość lasów jest bardzo silnie zniekształcona w wyniku dawnej gospodarki protegującej sosnę. Na siedliskach żyźniejszych (od boru mieszanego) dominują drzewostany sosnowe, pod którymi wykształcają się fitocenozy typu "borów mieszanych", zbiorowiska nie występującego tu naturalnie. Również zbiorowiska leśne na osuszonych siedliskach wilgotnych i bagiennych mają charakter fitocenoz silnie zdegenerowanych.
Prace inwentaryzacyjne przeprowadzone na terenie gminy
W roku 1994 przeprowadzono wstępną inwentaryzację przyrodniczą całego terenu gminy (wyszukiwanie obiektów nadających się do objęcia konserwatorską ochroną przyrody).
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Wstępna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Węgliniec" i przekazane zostały gminie w roku 1994, dostępne są też w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Przeprowadzono analizę położenia terenu gminy w stosunku do obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody.
-> stwierdzono, że znaczna część terenu gminy wchodzi w skład uznanych wstępnie za taki obszar Borów Dolnośląskich.
Na podstawie wyników inwentaryzacji wskazano granice obszaru, który należy objąć wielkopowierzchniowym systemem obszarów chronionych, a także wskazano obiekty, które należy objąć konserwatorską ochroną przyrody, by zachować różnorodność przyrody gminy oraz zapewnić wkład gminy do ochrony różnorodności biologicznej regionu i kraju.
Wyniki inwentaryzacji
walory przyrodnicze gminy
walory o randze ponadregionalnej
-> Obszar Borów Dolnośląskich
Bory Dolnośląskie należą do największych w Europie Środkowej zwartych kompleksów leśnych i są największym takim kompleksem w Polsce. Wśród rozległych borów, niegdyś o charakterze typowych borów bagiennych, obecnie, niestety w większości zmeliorowanych i silnie osuszonych, zachowały się nieliczne fragmenty silniej podtopione i torfowiska z bardzo interesującą roślinnością. Do gatunków częstych należą tu bagno zwyczajne Ledum palustre i borówka bagienna Vaccinium uliginosum, rzadziej spotyka się rosiczkę okrągłolistną Drosera rotundifolia i pośrednią Drosera intermedia, przygiełkę białą Rhynchospora alba, wrzośca bagiennego Erica tetralix i inne.
Bory Dolnośląskie stanowią i potencjalnie stanowić mogą ważną ostoję licznych ginących gatunków zwierząt, szczególnie tych, których populacje dla swojego funkcjonowania wymagają dużych obszarów.
Jako przykład służyć mogą kuraki leśne - regularnie gniazdujące tu cietrzew Tetrao tetrix i głuszec Tetrao urogallus oraz spotykany sporadycznie jarząbek Bonasia bonasia. Populacje tych gatunków, odizolowane od głównego zasięgu w Polsce południowej i wschodniej, nawiązują do populacji występujących po drugiej stronie Nysy Łużyckiej. Znaczna liczebność, a także notowane ostatnio, szczególnie w przypadku cietrzewia, wzrostowe trendy populacji, stwarzają szanse ich zachowania.
Rozległe, zwarte kompleksy Borów Dolnośląskich stanowią również potencjalnie odpowiednie środowisko innych gatunków puszczańskich, np. pojawiającego się tu coraz częściej wilka Canis lupus.
W powiązaniu z kompleksem śródleśnych stawów w Parowej, a także licznymi torfowiskami, obszar ten stanowi ważną ostoję fauny typowej dla terenów podmokłych. Na stawach, szczególnie tych bardziej zarośniętych i zaniedbanych w sensie gospodarczym, występuje kilkanaście gatunków ptaków wodnych i błotnych uznanych za ginące i zagrożone, między innymi zausznik Podiceps nigricollis, perkoz rdzawoszyi Podiceps griseigena, bąk Botaurus stellaris, gęgawa Anser anser, gągoł Bucephala clangula i inne. Stawy mają również istotne znaczenie dla ptaków w okresie wędrówek. Kompleks w Parowej znalazł się na liście ostoi ptaków w Polsce.
W lasach stosunkowo licznie gniazdują ptaki drapieżne i inne pokarmowo związane z obszarami podmokłymi. W liczbie co najmniej 3 - 4 par gniazdują tu: bielik Haliaeetus albicilla, kania czarna Milvus migrans, kania ruda Milvus milvus i bocian czarny Ciconia nigra.
Innym gatunkiem charakterystycznym dla całego kompleksu, występującym w rozproszeniu, w liczbie kilkunastu par, jest żuraw Grus grus.
Spośród rzadkich gatunków gadów stosunkowo częsta na tym obszarze jest żmija Vipera berus, a spośród ssaków wymienić należy wydrę Lutra lutra występującą na stawach, w dolinie Nysy oraz Czernej Wielkiej.
Walory o randze regionalnej
-> Torfowisko wysokie koło Piasecznej - jedno z kilku najlepiej zachowanych torfowisk w Borach Dolnośląskich. Rosną na nim między innymi: przygiełka biała Rhynchospora alba, wrzosiec bagienny Erica tetralix, widłak torfowy Lycopodium inundatum, rosiczka pośrednia Drosera rotundifolia i wiele innych. Wśród lęgowych ptaków zwracają uwagę żuraw Grus grus i bąk Botaurus stellaris.
-> Fragmenty obszaru stanowiące ważne w skali regionu ostoje rzadkich gatunków zwierząt, np. kuraków leśnych, ptaków drapieżnych i bociana czarnego w kompleksach borów, czy ptaków wodnych i błotnych na stawach kompleksu Parowa.
walory o randze lokalnej
-> Kilkanaście obiektów w Borach Dolnośląskich, głównie torfowisk rozmaitych typów, fragmentów borów bagiennych i zbiorników wodnych. Są na nich liczne stanowiska roślin i zwierząt rzadkich i ginących, nie tylko o randze lokalnej.
walory gminy węgliniec na tle innych gmin regionu i pasa przygranicznego
W porównaniu z innymi gminami, w gminie Węgliniec zaznacza się wyraźne skupienie wartości przyrodniczych. Rozległy obszar o randze ponadregionalnej, jaki stanowią Bory Dolnośląskie, co najmniej jeden obiekt o randze regionalnej oraz duża liczba obiektów lokalnie cennych, stawiają gminę w rzędzie najbardziej interesujących przyrodniczo gmin pasa przygranicznego.
specyfika przyrody gminy
Do specyficznych elementów przyrody gminy Węgliniec, odróżniających ją od innych gmin pasa przygranicznego, należą:
-> Obecność elementów unikatowych, rangi ponadregionalnej i regionalnej (zob. wyżej).
-> Leśny charakter gminy wynikający z rozległości i zwartości kompleksu Borów Dolnośląskich.
-> Powszechna obecność pozostałości borów o charakterze bagiennym; nasycenie terenu płatami siedlisk wilgotnych i bagiennych o zróżnicowanej żyzności.
Elementy te, jako składniki "image" gminy, zasługują na szczególnie troskliwą ochronę!
Propozycje ochrony przyrody
Dla zachowania walorów przyrodniczych gminy uważamy za niezbędne:
Do realizacji przez Gminę
* objęcie ochroną jako użytki ekologiczne torfowisk, terenów podmokłych i zbiorników wodnych, zgodnie z mapą i wcześniej przekazanymi materiałami inwentaryzacyjnymi,
* kierowanie się w gminnej polityce gospodarowania zasobami przyrody - zarówno w stosunku do obiektów chronionych, jak i w stosunku do całego terenu gminy - zasadami ochrony przyrody sformułowanymi poniżej,
* wystąpienie do wojewody o wprowadzenie pozostających w jego kompetencji form ochrony w stosunku do obiektów wymienionych niżej, szczególnie kompleksowej ochrony Borów Dolnośląskich w formie obszaru chronionego krajobrazu, pozytywne zaopiniowanie odpowiednich projektów rozporządzeń wojewody.
Do realizacji przez Wojewodę
* objęcie całego kompleksu Borów Dolnośląskich ochroną w formie obszaru chronionego krajobrazu,
* doprowadzenie do utworzenia rezerwatu przyrody chroniącego torfowisko koło Piasecznej,
* objęcie ochroną strefową lub ochroną w formie rozległych rezerwatów przyrody stanowisk rzadkich gatunków zwierząt, szczególnie środowisk kuraków leśnych.
Do realizacji przez Nadleśnictwa Ruszów, Węgliniec i Pieńsk
* doprowadzenie do uznania wszystkich wydzieleń leśnych na torfowiskach i sąsiadujących z torfowiskami - szczególnie przylegających do torfowiska koło Piasecznej, a także do innych obiektów torfowiskowych, za lasy ochronne (wodochronne); prowadzenie w nich gospodarki zapewniającej zachowanie wodochronnej funkcji tych lasów - z wyłączeniem rębni I,
* wyznaczenie w terenie i uznanie za lasy ochronne chroniące wartościowe fragmenty rodzimej przyrody, wszystkich zachowanych dotąd fragmentów borów o charakterze bagiennym; prowadzenie w nich gospodarki zmierzającej do odtworzenia dawnych stosunków wodnych (powstrzymanie się od pogłębiania rowów) oraz zapewniającej zachowanie ciągłości występowania starodrzewi (wyłączenie rębni I), w dalszej perspektywie dążenie do uznania najlepiej zachowanych i rokujących szanse szybkiej renaturyzacji fragmentów za rezerwaty przyrody,
* generalne zaniechanie odwadniania wszystkich siedlisk wilgotnych i bagiennych, w tym zaniechanie konserwacji istniejących systemów melioracyjnych,
* pieczołowita ochrona ostoi kuraków leśnych poprzez kontynuację dotychczasowego postępowania.
Podstawowe zasady ochrony przyrody,
mające zastosowanie na terenie gminy
drzewa pomnikowe
-> Zabezpieczyć przed zniszczeniem i uszkodzeniem.
-> Oznakować.
-> Sprawić by drzewo - i jego znaczenie - było znane w miejscowości, w której rośnie, w przypadku drzew o randze regionalnej lub wyższej - także w innych miejscowościach gminy.
wszystkie obiekty chronione
-> Strzec przed wykorzystaniem przestrzeni na inne cele.
-> Strzec przed wypalaniem, zaśmiecaniem, masową penetracją ludzką.
-> Oznakować.
wszystkie torfowiska i fragmenty borów bagiennych
-> Zapewnić zachowanie stosunków wodnych. Nie odwadniać. Nie piętrzyć poziomu wód, z wyjątkiem ewentualnych, precyzyjnie zaplanowanych prac mających na celu restytucję torfowiska. Nie podejmować w sąsiedztwie torfowisk działań mogących wpłynąć na stosunki wodne. W miarę możliwości nie lokalizować w sąsiedztwie punktów poboru wody. W lasach przylegających do torfowisk nie stosować rębni I niezależnie od siedliska.
-> Nie eksploatować torfu.
-> Wyjątkowo troskliwie strzec przed ogniem.
wszystkie koryta cieków wodnych i zbiorniki wodne
-> Nie regulować. Pozwolić na spontaniczne kształtowanie się koryta.
-> Nie wycinać drzew, krzewów nadbrzeżnych, ani innej roślinności.
-> Nie piętrzyć cieków na terenie chronionym ani bezpośrednio poniżej niego.
-> Nie usuwać drzew zwalonych w nurt cieku lub do zbiornika.
krajobraz rolniczy
-> Nie niszczyć istniejących miedz, krzewów i drzew śródpolnych, zarośli ani zadrzewień.
-> Upowszechniać regułę stosowania nawozów sztucznych wyłącznie w przypadkach uzasadnionych potrzebami gleby.
-> Upowszechniać regułę stosowania herbicydów najwyżej na 95% powierzchni każdego pola.
-> Strzec przestrzegania zakazu wypalania resztek roślinności.
zadrzewienia
-> Zachować wszystkie istniejące zadrzewienia, usuwane z nich drzewa zastępować nowymi. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać wyłącznie w formie warunkowej - pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń.
-> Wprowadzić zadrzewienia wzdłuż ciągów komunikacyjnych.
-> Nie stosować gatunków obcych geograficznie i wykazujących tendencję do dziczenia - dotyczy przede wszystkim robinii.
-> Inne gatunki geograficznie obce stosować wyłącznie w osiedlach ludzkich.
-> Kultywować specyfikę lokalną - w zadrzewieniach wzdłuż dróg stosować przede wszystkim lipę, klon, jesion.
lasy
-> Dążyć stopniowo do wprowadzenia zasad gospodarki leśnej jak w Leśnych Kompleksach Promocyjnych.
-> Planując skład gatunkowy drzewostanów uwzględnić skład gatunkowy drzewostanu zbiorowiska roślinnego stanowiącego potencjalną roślinność naturalną na odpowiednich siedliskach. Uwzględnić, że naturalnymi zbiorowiskami leśnymi siedlisk BMśw i LMśw są na terenie gminy ubogie lasy liściaste, przede wszystkim z dębem bezszypułkowym.
-> Nie wprowadzać gatunków obcych geograficznie - dotyczy szczególnie tawuły, czeremchy późnej, świdośliwy, dęba czerwonego. W miarę możliwości zwalczać te gatunki w miejscach ich masowego występowania.
-> Zachować pełną różnorodność rodzimie występujących gatunków, szanując jednak ich naturalne związki siedliskowe i fitosocjologiczne (dotyczy szczególnie: jodły, dębu bezszypułkowego, buka).
-> Prowadzić szczególnie troskliwą gospodarkę leśną na siedliskach bagiennych i wilgotnych. Na siedliskach tych unikać rębni I i metod odnawiania lasu głęboko ingerujących w warunki siedliskowe (wałki, rabatowałki).
-> Dbać o obecność martwego drewna, w tym rozkładającej się grubizny.
-> Unikać technik prac odnowieniowych głęboko ingerujących w warunki siedliskowe.
ostoje kuraków na terenach leśnych
-> Zapewnić spokój, zabezpieczyć przed penetracją, wstrzymać lub ograniczyć wszystkie prace hodowlanoleśne (ochrona kuraków musi mieć pierwszeństwo przed gospodarką leśną).
-> Dopuścić istnienie w ostojach drzewostanów o zwarciu luźnym i przerywanym, a nawet halizn i płazowin.
-> Absolutnie nie odwadniać siedlisk wilgotnych i bagiennych na terenie ostoi.
-> Zezwalać na spontaniczny rozwój podszytów świerkowych i nalotów brzozowych.
stawy
-> Nie wykaszać trzcinowisk i oczeretów w okresie lęgów ptaków, od połowy marca do końca lipca.
-> Na kilku ekstensywnie użytkowanych stawach pozostawić rozleglejsze fragmenty niewykaszanej roślinności.
-> Aktywnie chronić stanowiska rzadkich i silnie zagrożonych gatunków ptaków.