Gmina Torzym
Ogólna charakterystyka gminy
Gmina Torzym leży w północnej części województwa zielonogórskiego. Od północy graniczy z gminą Sulęcin i Ośno Lub., od zachodu z Rzepinem (woj. gorzowskie) i Cybinką, od wschodu z gminą Łagów, a od południa z gminą Maszewo i Bytnica.
Teren gminy prawie w całości należy do mezoregionu Równin Torzymska. Ukształtowanie powierzchni gminy jest bardzo zróżnicowane. Teren gminy obfituje w różne formy rzeźby i akumulacji lodowcowej, co decyduje o jego znacznej atrakcyjności krajobrazowej. Centralną część gminy (sandr) przecinają dwie głębokie rynny - rzeki Ilanki i jezior usytuowanych na południe od Torzymia. Rynna rzeki Pliszki wyznacza południową granicę gminy. W zachodniej części gminy dominuje krajobraz wzgórz i pagórków kemowych.
Hydrologicznie cały obszar gminy należy do dorzecza Odry i jest odwadniany przez jej dwa dopływy: Ilankę i Pliszkę.
Powierzchnia gminy wynosi 37 487 ha, jest to więc jedna z większych gmin w województwie. Prawie 61% stanowią lasy, co nadaje gminie typowo leśny charakter. Użytki rolne zajmują 10 938 ha, co stanowi zaledwie 29% gminy. Dominują grunty orne.
Na terenie gminy leżą 33 miejscowości, w których mieszka 6444 mieszkańców (stan z grudnia 1989 r.). Największą miejscowością jest miasto Torzym. Średnie zaludnienie jest bardzo niskie i wynosi 17os./km2. Przemysł słabo rozwinięty, z wyjątkiem kilku sezonowych ośrodków, brak jest stałej bazy turystycznej. Na podkreślenie zasługują walory klimatyczne gminy. Znajduje się tu szpital leczący schorzenia dróg oddechowych.
Prace inwentaryzacyjne przeprowadzone na terenie gminy
Przeprowadzono wstępną inwentaryzację przyrodniczą całego terenu gminy (wyszukiwanie obiektów nadających się do objęcia konserwatorską ochrona przyrody).
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie pt. "Wstępna inwentaryzacja przyrodnicza Gminy Torzym" i przekazane zostały gminie w roku 1993, dostępne są też w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Przeprowadzono analizę położenia terenu gminy w stosunku do obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody.
-> stwierdzono, że
Na podstawie wyników inwentaryzacji wskazano granice obszaru, który należy objąć wielkopowierzchniowym systemem obszarów chronionych, a także wskazano obiekty, które należy objąć konserwatorską ochroną przyrody, by zachować różnorodność przyrody gminy, oraz zapewnić wkład gminy do różnorodności biologicznej regionu i kraju.
Dla obiektów położonych w obrębie doliny rzeki Pliszki i Ilanki w roku 1994 i 1995 opracowano szczegółowe dokumentacje przyrodnicze. Weszły one w zakres opracowań dotyczących koncepcji ochrony doliny rzeki Pliszki i Ilanki. Obydwa opracowania dostępne są w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Wyniki inwentaryzacji
Walory przyrodnicze gminy
Walory o randze PONADregionalnej
-> Dolina rzeki Pliszki. Kompleks naturalnych i półnaturalnych ekosystemów - torfowisk, łąk, źródlisk i lasów bagiennych z wieloma rzadkimi i zagrożonymi gatunkami roślin i zwierząt. Dolina Pliszki stanowi jeden z najlepiej zachowanych kompleksów krajobrazowych reprezentujących dolinę niewielkiej rzeki. Całość doliny cechują unikatowe walory przyrodnicze i krajobrazowe, zdecydowanie kwalifikujące ją do obiektów o randze ponadregionalnej. W jej obrębie znajdują się obiekty kwalifikujące się do ochrony rezerwatowej (patrz dalej).
-> Dolina Ilanki jest drugą, pod względem wartości przyrodniczej, równorzędną z doliną Pliszki, doliną niewielkiej rzeki o naturalnym charakterze, żywych procesach geomorfologicznych, z doskonale zachowanym układem roślinności oraz składem i strukturą flory i fauny. Najbardziej wartościowym fragmentem doliny Ilanki jest kompleks środowisk wodnych, bagiennych, źródliskowych i leśnych poniżej Torzymia.
WALORY O RANDZE REGIONALNEJ
-> Kompleks jeziorno-torfowiskowy na południowy zachód od Torzymia. Szczególne walory mają: jez. Trawno i Trawienko oraz Dzikie, jako miejsca występowania kłoci wiechowatej oraz stanowiska wielu gatunków ptaków wodno-błotnych, w szczególności żurawia, brodźca samotnego, błotniaka stawowego i wodnika. Na ochronę rezerwatową zasługują torfowiska przy jez. Dzikim i Ciemnym.
Walory o randze lokalnej
-> Park podworski w Kownatach. Liczne drzewa pomnikowe, interesujące runo.
-> Park wiejski w Garbiczu.
-> Kompleks lasów dębowo-bukowych w okolicach Drzewiec. Stanowisko lęgowe bielika, siniaka oraz jerzyka (w lesie!).
-> Śródpolne torfowisko przejściowe 1 km na zachód od Grabowa, przy drodze. Stanowisko modrzewnicy, czermieni błotnej i wielu innych gatunków torfowiskowych.
-> Torfowisko przejściowe 1 km na południowy-wschód od Przęślic. Stanowisko m.in. modrzewnicy zwyczajnej, bobrka trójlistkowego, wełnianki pochwowatej, żurawiny błotnej.
Walory gminy TORZYM na tle innych gmin regionu i pasa przygranicznego
W granicach administracyjnych gminy znajdują się najcenniejsze odcinki dolin rzek Pliszki i Ilanki - najwartościowszych tego typu obszarów w Polsce Zachodniej. Propozycja utworzenia 2 parków krajobrazowych, kilku rezerwatów i wielu innych powierzchniowych form ochrony przyrody, stawia gminę w czołówce gmin regionu i pasa przygranicznego o najwyższych walorach przyrodniczych.
Specyfika przyrody gminy
Do walorów przyrodniczych gminy, odróżniających ją od innych gmin pasa pogranicza polsko-niemieckiego zaliczyć należy:
-> Obecność dużych kompleksów bagiennych i źródliskowych w dolinach niewielkich rzek.
-> Obecność dużych kompleksów leśnych.
-> Powszechna obecność drobnych, interesujacych obiektów przyrodniczych o "sródleśnym" charakterze.
Propozycje ochrony przyrody
Dla zachowania walorów przyrodniczych gminy uważamy za niezbędne:
Do realizacji przez Gminę
* objęcie ochroną jako użytki ekologiczne torfowisk, terenów podmokłych i zbiorników wodnych, zgodnie z mapą i wcześniej przekazanymi materiałami inwentaryzacyjnymi,
* kierowanie się w gminnej polityce gospodarowania zasobami przyrody - zarówno w stosunku do obiektów chronionych, jak i w stosunku do całego terenu gminy - zasadami ochrony przyrody sformułowanymi poniżej,
* wystąpienie do wojewody o wprowadzenie pozostających w jego kompetencji form ochrony w stosunku do obiektów wymienionych niżej, pozytywne zaopiniowanie odpowiednich projektów rozporządzeń wojewody.
Do realizacji przez Wojewodę
* fragment doliny Ilanki między Torzymiem a Bobrówką pilnie objąć ochroną w formie rezerwatu przyrody typu częściowego, torfowiskowo-leśnego (projektowana powierzchnia - 247,9 ha); jako wariant do rozpatrzenia proponuje się również utworzenie parku krajobrazowego obejmującego fragment zlewni środkowego biegu Ilanki, między Torzymiem, a Starościnem (około 3.500 ha); w jego granicach znalazłoby się 6 spośród 8 zaproponowanych do ochrony indywidualnej obiektów,
* rzekę Pliszkę od miejscowości Poźrzadło do ujścia do Odry w miejscowości Urad, proponuje się objąć ochroną w postaci Parku Krajobrazowego "Dolina Pliszki"; łącznie obejmowałby on powierzchnię około 10 500 ha. W granicach parku powinien znaleźć się także fragment doliny rzeki Konotop, od miejscowości Konotop do połączenia z rzeką Pliszką; w obrębie tak utworzonego Parku proponuje się utworzenie 4 rezerwatów przyrody, 5 użytków ekologicznych oraz zespołu przyrodniczo-krajobrazowego; respektowane będą naturalne powiązania funkcjonalne, a połączenie przestrzenne z istniejącym Łagowskim Parkiem Krajobrazowym może przyczynić się do lepszego rozwiązywania problemów administracyjnych,
* utworzyć rezerwat "Torfowisko Pliszka" - obejmujący kompleks naturalnych torfowisk niskich, łąk i lasów bagiennych z licznie występującymi chronionymi i rzadkimi gatunkami roślin i zwierząt (200 ha),
* utworzyć rezerwat "Jezioro Ratno" - rezerwat częściowy (136,2 ha), florystyczny - obejmujący jezioro z roślinnością podwodną i szuwarową; naturalna delta tworzona przez rzekę Pliszkę, erozyjny kompleks źródliskowy z typową roślinnością, torfowiska z roślinnością bagienną i leśną, zarastające dawne zatoki jeziora, stanowiska chronionych i rzadkich gatunków roślin, miejsce gniazdowania i ostoja chronionych i rzadkich gatunków ptaków; kompleks źródliskowy nad jez. Ratno stanowi jeden z największych, typowo wykształconych, aktywnych kompleksów źródeł,
* utworzyć rezerwat "Kosobudki" obejmujący kompleks naturalnych, półnaturalnych i regenerujących się torfowisk, lasów bagiennych i źródlisk; rzadkie mechowiskowe zbiorowiska roślinne z reliktowymi mchami, populacje storczyków i innych chronionych i rzadkich gatunków roślin, fragment naturalnego koryta rzeki Pliszki, miejsce rozrodu rzadkiego pstrąga potokowego,
* objąć ochroną strefową stanowiska rzadkich gatunków zwierząt.
Do realizacji przez Nadleśnictwa
* pilne wykonanie zaleceń Instrukcji Urządzania Lasu w zakresie uznawania za użytki ekologiczne,
* bardzo pilne opracowanie Programu Ochrony Przyrody w Nadleśnictwie,
* doprowadzenie do uznania wydzieleń leśnych przylegających do torfowisk za lasy ochronne; prowadzenie w nich gospodarki zapewniającej zachowanie wodochronnej funkcji tych lasów - z wyłączeniem rębni I,
* współdziałanie przy obejmowaniu ochroną obiektów proponowanych do ochrony konserwatorskiej,
* kontynuację ekologizacji gospodarki leśnej,
* przeprowadzenie pełnego rozpoznania warunków glebowo-siedliskowych oraz roślinności potencjalnej siedlisk leśnych, zestawienie lokalnej relacji między typami siedliskowymi lasu a potencjalnymi zespołami leśnymi,
* stopniowa przebudowa drzewostanów w kierunku ich unaturalnienia.
Podstawowe zasady ochrony przyrody,
mające zastosowanie na terenie gminy
drzewa pomnikowe
-> Zabezpieczyć przed zniszczeniem i uszkodzeniem.
-> Oznakować.
-> Sprawić, by drzewo - i jego znaczenie - było znane w miejscowości, w której rośnie, w przypadku drzew o randze regionalnej lub wyższej - także w innych miejscowościach gminy.
wszystkie obiekty chronione
-> Strzec przed wykorzystaniem przestrzeni na inne cele.
-> Strzec przed wypalaniem, zaśmiecaniem, masową penetracją ludzką.
-> Oznakować.
torfowiska
-> Zapewnić zachowanie stosunków wodnych. Nie odwadniać. Nie piętrzyć poziomu wód, z wyjątkiem ewentualnych, precyzyjnie zaplanowanych prac, mających na celu restytucję torfowiska. Nie podejmować w sąsiedztwie torfowisk działań mogących wpłynąć na stosunki wodne. W miarę możliwości nie lokalizować w sąsiedztwie punktów poboru wody. W lasach przylegających do torfowisk nie stosować rębni I niezależnie od siedliska.
-> Nie eksploatować torfu.
-> Wyjątkowo troskliwie strzec przed wypalaniem.
koryta cieków wodnych I ZBIORNIKI WODNE
-> Nie regulować. Pozwolić na spontaniczne kształtowanie się koryta.
-> Nie wycinać drzew, krzewów nadbrzeżnych, ani innej roślinności.
-> Nie usuwać drzew zwalonych w nurt cieku lub do zbiornika.
krajobraz rolniczy
-> Nie niszczyć istniejących miedz, krzewów i drzew śródpolnych, zarośli ani zadrzewień.
-> Upowszechniać regułę stosowania nawozów sztucznych wyłącznie w przypadkach uzasadnionych potrzebami gleby.
-> Upowszechniać regułę stosowania herbicydów najwyżej na 95% powierzchni każdego pola.
-> Strzec przestrzegania zakazu wypalania resztek roślinności.
ZADRZEWIENIA
-> Zachować wszystkie istniejące zadrzewienia, usuwane z nich drzewa zastępować nowymi. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać wyłącznie w formie warunkowej - pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń.
-> Wprowadzać nie tylko zadrzewienia ale i zarośla krzewów, nawiązujące składem do spontanicznych zbiorowisk zaroślowych (tarnina, róże i głogi na siedliskach świeżych w krajobrazie rolniczym, leszczyna i trzmielina w kontakcie z żyznymi lasami, dereń świdwa i trzmielina na siedliskach wilgotnych).
-> Wprowadzić zadrzewienia i zakrzewienia (zob. wyżej) wzdłuż wszystkich ciągów komunikacyjnych.
-> Nie stosować gatunków obcych geograficznie i wykazujących tendencję do dziczenia - dotyczy przede wszystkim robinii.
-> Inne gatunki geograficznie obce stosować wyłącznie w osiedlach ludzkich.
-> Kultywować specyfikę lokalną w doborze składów gatunkowych zadrzewień.
LASY
-> Planując skład gatunkowy drzewostanów uwzględnić skład gatunkowy drzewostanu zbiorowiska roślinnego stanowiącego potencjalną roślinność naturalną na odpowiednich siedliskach.
-> Uznać za ochronne wszystkie lasy na torfowiskach i przylegające do torfowisk, wykluczyć w nich rębnię I.
-> Nie wprowadzać gatunków obcych geograficznie - dotyczy szczególnie czeremchy późnej, świdośliwy, robinii, dęba czerwonego. Aktywnie tępić robinię.
-> Zachować pełną różnorodność rodzimie występujących gatunków, szanując jednak ich naturalne związki siedliskowe i fitosocjologiczne.
-> Dbać o obecność martwego drewna, w tym rozkładającej się grubizny, w lesie.
-> Zrealizować w pełni zalecenia Instrukcji Urządzania Lasu dotyczące użytków ekologicznych.
-> Maksymalnie ograniczyć zastosowanie rębni I i sztucznego odnowienia lasu.
-> Maksymalnie ograniczyć stosowanie środków chemicznych w gospodarce leśnej i w ochronie lasu.
PARKI
-> Dążyć do odtworzenia dawnej kompozycji parku.
-> Ewentualnie wprowadzić nowe nasadzenia drzew, krzewów i roślin zielnych, stosownie do pierwotnych założeń kompozycyjnych.
-> Nie usuwać starych, próchniejących ani martwych drzew.
-> Nie leczyć próchniejących drzew, z wyjątkiem okazów o szczególnym znaczeniu kulturowym.
-> Nie usuwać podszytów z całej powierzchni dawniej zaniedbanych parków: pozostawić przynajmniej 1/4 jego powierzchni jako "matecznik dzikości".
STAWY
-> Nie wykaszać trzcinowisk i oczeretów w okresie lęgów ptaków, od połowy marca do końca lipca.
-> Na kilku ekstensywnie użytkowanych stawach pozostawić rozleglejsze fragmenty niewykaszanej roślinności.
-> Aktywnie chronić stanowiska gatunków rzadkich i silnie zagrożonych.