Gmina Słońsk
Ogólna charakterystyka gminy
Gmina Słońsk leży w zachodniej części województwa gorzowskiego. Od północy graniczy z gminami Kostrzyn i Witnica, od wschodu z gminą Krzeszyce, od południa z gminą Ośno Lubuskie, a od południowego zachodu z gminą Górzyca.
W ujęciu geomorfologicznym gmina wchodzi w skład dwóch mezoregionów: Kotliny Gorzowskiej, będącej zachodnim odcinkiem Pradoliny Toruńsko - Eberswaldzkiej oraz wzgórz Osieńsko-Sulechowskich.
Dominującym typem krajobrazu jest krajobraz dolinny - północną granicę gminy stanowi rzeka Warta, mniejsze cieki, to Łącza i Postomia. W widłach Warty i Postomii leży rozległy (ponad 5000 ha) zbiornik retencyjny zalewany przy wysokich stanach wód Warty.
Powierzchnia gminy wynosi 15 886 ha. Struktura użytkowania gruntów w znacznym stopniu odbiega od średniej dla województwa. Użytki rolne zajmują 6401 ha, co stanowi zaledwie 40% powierzchni gminy. Większośc z nich to łąki i pastwiska, zajmujące 3570 ha. Powierzchnia gruntow ornych wynosi 2828 ha, czyli zaledwie niecałe 18% powierzchni. Lasy zajmują 3425 ha, co stanowi 21,5 %. Pozostałą część powierzchni, poza kilku procentami zajętymi pod zabudowę, stanowią nieużytki, skoncentrowane głównie w widłach Postomii i Warty, w obrębie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego. Średnie zaludnienie jest stosunkowo niewielkie i wynosi 30 osób/km2, co jest wartością dwukrotnie niższą od średniej dla województwa.
Dotychczasowy charakter gminy określić można jako zdecydowanie rolniczy, obecnie znaczący wpływ na kierunki jej rozwoju zaczyna odgrywać leżący na jej terenie, i zajmujący ponad 1/4 powierzchni, rezerwat ptaków "Słońsk" oraz otwarte przed kilku laty graniczne przejście drogowe w Kostrzynie.
Prace inwentaryzacyjne przeprowadzone na terenie gminy
Przeprowadzono wstępną inwentaryzację przyrodniczą całego terenu gminy (wyszukiwanie obiektów nadających się do objęcia konserwatorską ochrona przyrody).
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogolny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Wstępna inwentaryzacja przyrodnicza Gminy Słońsk" i przekazane zostały gminie w roku 1993, dostępne są też w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Przeprowadzono analizę położenia terenu gminy w stosunku do obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody.
-> stwierdzono, że większość terenu gminy wchodzi w skład - uznanego wstępnie za taki obszar - rejonu ujścia Warty.
Na całym obszarze gminy przeprowadzono szczegółową inwentaryzację miejsc ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej. Zgodnie z metodyką przyjętą w projekcie, opierano się na kryterium geobotanicznym.
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Inwentaryzacja użytków przyrodniczych Gminy Słońsk", które zostało przekazane gminie w roku 1994, dostępne jest też w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
W roku 1994 opracowano koncepcję ochrony przyrody obszaru "Ujście Warty", obejmującego ponad 2/3 powierzchni gminy. Jego efektem była między innymi propozycja utworzenia parku krajobrazowego.
-> opracowanie dostępne jest w Urzędzie Wojewódzkim w Gorzowie, a także w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Na podstawie wyników wymienionych wyżej prac zaprojektowano sieć obiektów, które należy objąć konserwatorską ochroną przyrody, by zachować rożnorodność przyrody gminy, oraz zapewnić wkład gminy do rożnorodności biologicznej regionu i kraju.
Wyniki inwentaryzacji
Walory o randze ponadregionalnej
-> Kostrzyński Zbiornik Retencyjny i przyujściowy odcinek doliny Warty. Obszar ujścia Warty, z terenem Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, jest jednym z większych obszarów zalewowych i jednym z ważniejszych obszarów podmokłych w Europie Środkowej Ma on olbrzymie znaczenie dla ochrony przyrody dolin rzecznych, szczególnie dla ptaków wodnych i błotnych, zarówno w okresie lęgowym jak i podczas wędrówek oraz zimą. Wśród ponad 230 gatunków obserwowanych na tym terenie ptaków ponad 1/4 to gatunki zagrożone lub silnie zagrożone w swoim istnieniu na terenie Polski czy Europy.
Prawie corocznie na terenie tym gniazdują: 4 gatunki perkozów, 7 - 8 gatunków kaczek, 6 - 7 gatunków siewek, 3 - 4 mew i tyle samo rybitw. Liczące często po kilkaset par lęgowych populacje wielu gatunków, stanowią nieraz ponad 1, a nawet ponad 2% całych europejskich populacji. Przykładem takich gatunków może być zausznik Podiceps nigricollis, płaskonos Anas clypeata, czy cyranka Anas querquedula. Wiele gatunków ptaków gniazduje tu masowo. Jako przykład służyć może śmieszka Larus ridibundus, której liczebność w korzystne lata osiąga 6 tys. par, czy łyska Fulica atra, przy wysokim stanie wody prawdopodobnie jeszcze liczniejsza.
Do charakterystycznych gatunków tego obszaru należy gęgawa Anser anser. Jej liczebność w początkach lat 70. nie przekraczała 40 par, obecnie, w korzystne lata, osiąga 300 par, co stawia ten teren wśród najliczniejszych stanowisk gatunku w Środkowej Europie.
Atrakcją jest kolonia kormoranów Phalocrocorax carbo licząca ponad 500 gniazd, zlokalizowana w widłach Warty i Postomii, około 3 km na zachód od Kostrzyna.
Innym godnym uwagi gatunkiem lęgowym jest ohar Tadorna tadorna, którego liczebność - ponad 20 par, stawia ten teren na pierwszym miejscu wśród lęgowisk ohara w Polsce.
Siewki, szczególnie licznie gniazdujące w latach o niezbyt wysokim poziomie wody, to przede wszystkim czajka Vanellus vanellus, rycyk Limosa limosa, krwawodziób Tringa totanus i kszyk Gallinago gallinago. Mniej licznie, na piaszczystych drogach i groblach, gniazdują sieweczki Charadrius dubius, a sporadycznie także bataliony Philomachus pugnax. Do atrakcji faunistycznych należy ostrygojad Haematopus ostralegus, lęgowy w liczbie 1 - 2 par.
Do najliczniejszych gatunków rybitw należy rybitwa czarna Chlidonias nigra i zwyczajna Sterna hirundo. Trzy inne gatunki, sporadycznie i nielicznie tu gniazdujące, to rybitwa białoczelna Sterna albifrons, białowąsa Chlidonias hybrida i białoskrzydła Chlidonias leucopterus.
Obszar ujścia Warty ma duże znaczenie jako miejsce pierzenia ptaków wodnych W odpowiednich warunkach, głównie na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, pierzy się do 10 tys. kaczek, do 2 tys. gęgaw i do 500 łabędzi.
Szczególne znaczenie ma ten teren dla ptaków migrujących, zatrzymujących się tu w okresie wędrówek. Zwłaszcza jesienią dochodzi do wyjątkowych koncentracji gęsi, kaczek, łysek i łabędzi, których łączna liczebność może osiągać 250 tys. osobników.
Przy wysokim poziomie wody i łagodnych warunkach klimatycznych znaczna część ptaków wodnych pozostaje na terenie rezerwatu przez całą zimę.
Spośród gatunków ptaków występujących w dolinie Warty poza terenem Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, na uwagę zasługują przede wszystkim gatunki rzadkie i zagrożone. Spośród nich wymienić należy kulika Numenius arquata, gniazdującego w liczbie kilku par w rejonie Kłopotowa, derkacza Crex crex w całej Europie błyskawicznie zanikającego, tu występującego jeszcze w liczbie kilkudziesięciu par, kropiatkę Porzana porzana i wiele innych.
Spośród występujących tu ssaków na uwagę zasługuje bóbr Castor fiber, którego stanowiska odnotowano w kilku miejscach nad Wartą i jej dopływami. Innym godnym uwagi gatunkiem jest wydra Lutra lutra, obecność kilku rodzin stwierdzono na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego i nad Wartą.
Ponad 2/3 opisywanego obszaru (4244,34 ha) podlega ochronie w formie rezerwatu przyrody "Słońsk".
-> Krajobraz kulturowy doliny Warty z charakterystyczną strukturą użytkowania gruntów, metodami gospodarowania i zabudową.
Walory o randze regionalnej
-> Kompleks zarastających torfianek i przyległych łąk w rejonie Lemierzyc. Stanowiska gęgawy Anser anser, bąka Botaurus stellaris, rycyka Limosa limosa, krwawodzioba Tringa totanus i innych.
-> Rezerwat "Lemierzyce", leżący koło miejscowości Lemierzyce, na skraju pradoliny Warty i chroniący fragment lasu liściastego, pradwopodobnie pochodzenia naturalnego, porastający teren o urozmaiconej rzeźbie. W drzewostanie dominują dąb i buk w wieku 150 - 200 lat. Rezerwat podlega ochronie częściowej. Podobne walory ma dalsza część skarpy, dotąd nie objeta rezerwatem.
-> Rezerwat "Czapliniec Lemierzycki" (6,98 ha) - kolonia czapli licząca do 300 gniazd, w roku 1994 opuszczona.
-> Topola przy pompowni w Słońsku, jedno z okazalszych drzew w województwie.
Walory o randze lokalnej
-> Ponad 60 obiektów wykazanych w opracowaniu inwentaryzacji użytków.
-> Ponad 30 drzew pomnikowych i ich skupień oraz kwalifikujących się do ochrony, wykazanych w inwentaryzacji przyrodniczej gminy.
WALORY GMINY SŁOŃSK NA TLE INNYCH GMIN REGIONU I PASA PRZYGRANICZNEGO
W porównaniu z innymi gminami, w gminie Słońsk zaznacza się bardzo wyraźne skupienie wartości przyrodniczych. Znalazło to już wyraz w utworzeniu rezerwatu przyrody, uznawanego za najcenniejszy obiekt przyrodniczy województwa gorzowskiego, a także w zaprojektowaniu Parku Krajobrazowego - między innymi na terenie Gminy. Dodatkowo obecne są liczne walory o randze regionalnej. Słońsk jest gminą o charakterze określonym przez walory przyrodnicze! Przyroda jest nieodłącznym składnikiem obrazu gminy, a walory te są podstawowym czynnikiem decydujacym o jej atrakcyjności turystycznej!
SPECYFIKA PRZYRODY GMINY
Do specyficznych elementów przyrody gminy Słońsk, odróżniających ją od innych gmin pasa przygranicznego, należy przede wszytskim:
-> Kostrzyński Zbiornik Retencyjny, chroniony jako rezerwat Słońsk, determinujacy charakter przyrody całej gminy i będący jej "wizytówką" - rezerwat znany jest szeroko w Polsce i poza jej granicami.
O specyfice Gminy decydują dodatkowo:
-> Krajobraz typowy dla doliny wielkiej rzeki, z samą rzeką, terenami zalewowymi i polderami poza terenem obwałowanym, rozproszonymi zadrzewieniami - przede wszystkim topól i jesionu.
-> Obecność struktur przyrodniczych związanych z krawędzią doliny - przede wszytskim żyznych grądów ze starym drzewostanem.
Elementy te, jako składniki "image" gminy, zasługują na szczególnie troskliwą ochronę! Mogą być łatwo i z powodzeniem wykorzystane przy kreowaniu obrazu gminy w świadomości odwiedzających ją turystów.
Propozycje ochrony przyrody
Dla zachowania walorów przyrodniczych gminy uważamy za niezbędne:
Do realizacji przez Gminę
* pieczołowite wykonywanie wszystkich zadań wynikających z planów ochrony Parku Krajobrazowego i rezerwatów,
* sukcesywne obejmowanie ochroną jako użytki ekologiczne obiektów zakwalifikowanych jako wartościowe przyrodniczo, zgodnie z mapą i wcześniej przekazanymi materiałami inwentaryzacyjnymi,
* kierowanie się w gminnej polityce gospodarowania zasobami przyrody - zarówno w stosunku do obiektów chronionych, jak i w stosunku do całego terenu gminy - zasadami ochrony przyrody sformułowanymi poniżej,
* nakłonienie wszystkich zainteresowanych podmiotów do stosowania w praktyce zasad ochrony przyrody zestawionych niżej, dostępnymi środkami negocjacyjnymi, ekonomicznymi i administracyjnymi,
* współpraca w procesie tworzenia Parku Krajobrazowego.
Do realizacji przez Wojewodę
* utworzenie Parku Krajobrazowego,
* poszerzenie rezerwatu i uporządkowanie zasad użytkowania jego terenu,
* pilne opracowanie planów ochrony istniejących rezerwatów i Parku Krajobrazowego.
Do realizacji przez Park Krajobrazowy
* współdziałanie przy obejmowaniu ochroną obiektów proponowanych do ochrony konserwatorskiej na swoim terenie,
* nakłonienie wszystkich podmiotów do zastosowania w praktyce zasad ochrony przyrody zestawionych niżej, dostępnymi środkami negocjacyjnymi, ekonomicznymi i administracyjnymi,
* organizacja aktywnej ochrony muraw kserotermicznych,
* pogłębienie rozpoznania stanu przyrody na obszarze Parku, formułowanie nowych propozycji konserwatorskiej ochrony przyrody (pomniki przyrody, użytki ekologiczne).
Do realizacji przez Nadleśnictwo
* współdziałanie przy obejmowaniu ochroną obiektów proponowanych do ochrony konserwatorskiej.
* kontynuację ekologizacji gospodarki leśnej.
Podstawowe zasady ochrony przyrody,
mające zastosowanie na terenie gminy
DRZEWA POMNIKOWE
-> Zabezpieczyć przed zniszczeniem i uszkodzeniem.
-> Oznakować.
-> Sprawić, by drzewo - i jego znaczenie - było znane w miejscowości, w której rośnie, w przypadku drzew o randze regionalnej lub wyższej - także w innych miejscowosciach gminy.
WSZYSTKIE OBIEKTY CHRONIONE
-> Strzec przed wykorzystaniem przestrzeni na inne cele.
-> Strzec przed wypalaniem, zaśmiecaniem, masową penetracją ludzką.
-> Oznakować.
TORFOWISKA WCHODZĄCE W SKŁAD OBIEKTÓW CHRONIONYCH
-> Zapewnić zachowanie stosunków wodnych. Nie odwadniać. Nie piętrzyć poziomu wod, za wyjątkiem ewentualnych, precyzyjnie zaplanowanych prac, mających na celu restytucję torfowiska. Nie podejmowac w sąsiedztwie torfowisk działań mogących wpłynąć na stosunki wodne. W miarę mozliwości nie lokalizować w sąsiedztwie punktów poboru wody. W lasach przylegających do torfowisk nie stosowac rębni I niezależnie od siedliska.
-> Nie eksploatować torfu.
-> Wyjątkowo troskliwie strzec przed wypalaniem.
ŁĄKI WCHODZĄCE W SKŁAD OBIEKTÓW CHRONIONYCH
-> Kontynuować tradycyjny sposob użytkowania. Nie zamieniac na pola orne. Nie zalesiać. Kosić z tradycyjną częstotliwością i w tradycyjnych terminach.
-> Nie nawozić.
-> Nie podsiewać mieszanek traw ani innych roślin łąkowych.
KORYTA MAŁYCH CIEKÓW WODNYCH WCHODZĄCE W SKŁAD OBIEKTÓW CHRONIONYCH
-> Nie regulować. Pozwolić na spontaniczne kształtowanie się koryta.
-> Nie wycinać drzew, krzewów nadbrzeżnych, ani innej roślinności.
-> Nie piętrzyć cieków na terenie chronionym ani bezpośrednio poniżej niego.
-> Nie usuwać drzew zwalonych w nurt cieku.
DOLINA WARTY
-> Odsunąć wały przeciwpowodziowe od koryta rzeki, tak by stworzyc możliwie szeroką strefę zalewową.
-> Znieść nakaz i wprowadzić zakaz usuwania drzew i krzewów z międzywala.
-> Zezwalać na powstawanie płycizn, namulisk i odsypów w nurcie rzeki.
-> Pod żadnym pozorem nie likwidować starorzeczy ani nie odcinac ich połączeń z nurtem rzeki. Wybrane (ale nie wszytskie) starorzecza, które w przeszłosci zostały odcięte od rzeki, sztucznie połączyć z jej nurtem.
KRAJOBRAZ ROLNICZY
-> Pod żadnym pozorem nie niszczyć istniejących miedz, krzewów i drzew śródpolnych, zarośli ani zadrzewień.
-> Upowszechniać regułę stosowania nawozów sztucznych wyłacznie w przypadkach uzasadnionych potrzebami gleby.
-> Upowszechniać regułę stosowania herbicydów najwyżej na 95% powierzchni każdego pola.
-> Strzec przestrzegania zakazu wypalania resztek roślinności.
-> W odległości mniejszej niz 100 m od brzegów wszytskich wód powierzchniowych (rowów, cieków, zbiorników wodnych) preferować zróżnicowaniem stawek podatku rolnego użytki zielone przed uprawami polnymi.
ZADRZEWIENIA
-> Zachować wszystkie istniejące zadrzewienia, usuwane z nich drzewa zastępować nowymi. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać wyłącznie w formie warunkowej - pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń.
-> Wprowadzać nie tylo zadrzewienia ale i zarośla krzewów, nawiązujace składem do spontanicznych zbiorowisk zaroślowych (tarnina, róże i głogi na siedliskch świeżych w krajobrazie rolniczym, leszczyna i trzmielina w kontakcie z zyznymi lasami, dereń świdwa i trzmielina na siedliskach wilgotnych).
-> Wprowadzić zadrzewienia i zakrzewienia (zob. wyżej) wzdłuż wszystkich ciągów komunikacyjnych.
-> Nie stosować gatunków obcych geograficznie i wykazujacych tendencję do dziczenia - dotyczy przede wszystkim robinii.
-> Inne gatunki geograficznie obce stosować wyłacznie w osiedlach ludzkich.
-> Kultywować specyfikę lokalną w doborze składów gatunkowych zadrzewień (jesion, topola).
LASY
-> Dążyć stopniowo do wprowadzenia zasad gospodarki leśnej jak w Leśnych Kompleksach Promocyjnych.
-> Uznać za ochronne wszystkie lasy na torfowiskach i przylegajace do torfowisk, wykluczyc w nich rębnię I.
-> Planując skład gatunkowy drzewostanów uwzględnić skład gatunkowy drzewostanu zbiorowiska roslinego stanowiącego potencjalną roslinność naturalną na odpowiednich siedliskach.
-> Nie wprowadzać gatunków obcych geograficznie - dotyczy szczegolnie czeremchy późnej, świdośliwy, robinii, dęba czerwonego i świerka. Aktywnie tępić robinię.
-> Zachować pełną róznorodność rodzimie wystepujacych gatunków, szanując jednak ich naturalne związki siedliskowe i fitosocjologiczne.
-> Dbać o obecność martwego drewna, w tym rozkładającej się grubizny, w lesie.
-> Maksymalnie ograniczyć zastosowanie rębni I i sztucznego odnowienia lasu.
-> Maksymalnie ograniczyć stosowanie środków chemicznych w gospodarce leśnej i w ochronie lasu.
PARKI
-> Dążyć do odtworzenia dawnej kompozycji parku.
-> Ewentualnie wprowadzić nowe nasadzenia drzew, krzewów i roślin zielnych, stosownie do pierwotnych założeń kompozycyjnych.
-> Nie usuwać starych, próchniejących ani martwych drzew.
-> Nie leczyć próchniejących drzew, za wyjątkiem okazów o szczególnym znaczeniu kulturowym.
-> Nie usuwac podszytów z całej powierzchni dawniej zaniedbanych parków: pozostawić przynajmniej 1/4 jego powierzchni jako "matecznik dzikości".
STAWY I TORFIANKI Z PRODUKCJĄ RYBACKĄ
-> Nie wykaszać trzcinowisk i oczeretów w okresie lęgów ptaków, od połowy marca do końca lipca.
-> Na kilku ekstensywnie użytkowanych stawach pozostawić rozleglejsze fragmenty niewykaszanej roślinności.
-> Aktywnie chronić stanowiska gatunków rzadkich i silnie zagrożonych.