Gmina Pieńsk
Ogólna charakterystyka gminy
Gmina Pieńsk leży w północno-zachodniej części województwa jeleniogórskiego. Jej zachodnią granicę stanowi granica państwowa z Niemcami, od północy przylega gmina Przewóz (woj. zielonogórskie), od wschodu gmina Węgliniec, Nowogrodziec i Lubań, a od południa gmina Zgorzelec.
Teren gminy tworzą fragmenty dwóch jednostek fizjograficznych. Część południową i wschodnią zajmuje Pogórze Izerskie, a część północną Bory Dolnośląskie. Pomiędzy tymi jednostkami położona jest miejscowość Pieńsk. Najwyższe wzniesienie Pogórza Izerskiego znajduje się w południowo-wschodniej części gminy i wznosi się na wysokość 280 m n.p.m. Natomiast w skład Borów Dolnośląskich wchodzi także dolina Nysy wraz z jej terasami i stożkami napływowymi.
Głównym ciekiem gminy jest Nysa Łućycka, płynąca wzdłuć zachodnich granic gminy. Do niej wpadają niewielkie rzeczki: Żółty Potok, Bielawka, Żarecki Potok. Zlewnia Bielawki lećy na Pogórzu Izerskim, a tylko północno-wschodni fragment obejmuje swoim zasiźgiem Bory Dolnośląskie. Zlewnia Żareckiego Potoku jest pokryta jedynie piaskami zwałowymi lećącymi na piaskach mioceńskich. Jest to obszar bezleśny.
Powierzchnia gminy wynosi 11 040 ha. Użytkowanie ziemi przedstawia się następująco: użytki rolne zajmują 6 272 ha (56,8%), w tym łąki i pastwiska 1 841 ha (29%), lasy stanowią 32,5% powierzchni (3 593 ha). Jak wynika z zestawienia, największą powierzchnię zajmują grunty orne obejmujące 40% powierzchni gminy.
W roślinności potencjalnej gminy bezwzględnie dominują siedliska ubogich grądów, tylko lokalnie występują wyspy siedlisk kwaśnych dąbrów, olsów i żyznych grądów. Wzdłuż Nysy ciągnie się pas siedlisk łęgowych, obecnie jednak silnie grądowiejących. Na terenie gminy nie zidentyfikowano siedlisk borów i borów mieszanych, co oznacza, że w naturalnym obrazie roślinności nie ma w ogóle miejsca dla borów sosnowych! Tymczasem w roślinności rzeczywistej w drzewostanach leśnych bezwzględnie dominuje sosna, stąd fitocenozy leśne mają charakter daleki od naturalnego, reprezentując tzw. "leśne zbiorowiska zastępcze" trudne do fitosocjologicznej klasyfikacji. Na terenach rolniczych dominuje typowa dla takich siedlisk roślinność - zbiorowiska segetalne na polach ornych oraz półnaturalne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe na użytkach zielonych. W południowej części gminy pojawiają się pierwsze elementy roślinności typowej dla obszarów podgórskich.
Prace inwentaryzacyjne przeprowadzone na terenie gminy
W roku 1994 przeprowadzono wstępną inwentaryzację przyrodniczą całego terenu gminy (wyszukiwanie obiektów nadających się do objęcia konserwatorską ochroną przyrody).
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Wstępna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Pieńsk", przekazane gminie w roku 1994, dostępne też w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Przeprowadzono analizę położenia terenu gminy w stosunku do obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody.
-> stwierdzono, że fragmenty terenu gminy wchodzą w skład uznanej wstępnie za taki obszar Doliny Nysy oraz w skład obszaru Borów Dolnośląskich.
Na fragmentach terenu gminy wchodzących w skład obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody, przeprowadzono szczegółową inwentaryzację miejsc ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej. Zgodnie z metodyką przyjętą w projekcie, opierano się na kryterium geobotanicznym
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Inwentaryzacja użytków przyrodniczych Doliny Nysy", przekazane w roku 1995 Urzędowi Wojewódzkiemu w Jeleniej Górze oraz dostępne w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Na podstawie wyników inwentaryzacji zaproponowano utworzenie rozległego obszaru chronionego krajobrazu p.n. Bory Dolnośląskie oraz zaprojektowano sieć obiektów, które należy objąć konserwatorską ochroną przyrody, by zachować różnorodność przyrody gminy oraz zapewnić wkład gminy do różnorodności biologicznej regionu i kraju.
Wyniki inwentaryzacji
WALORY PRZYRODNICZE GMINY
WALORY O RANDZE PONADREGIONALNEJ
-> Obszar Borów Dolnośląskich
Bory Dolnośląskie należą do największych w Europie Środkowej zwartych kompleksów leśnych. Wśród rozległych borów, niegdyś o charakterze typowych borów bagiennych, obecnie, niestety w większości zmeliorowanych i silnie osuszonych, zachowały się nieliczne fragmenty silniej podtopione i torfowiska z bardzo interesującą roślinnością. Do gatunków częstych należy bagno zwyczajne Ledum palustre i borówka bagienna Vaccinium uliginosum, rzadziej spotyka się rosiczkę okrągłolistną Drosera rotundifolia i pośrednią Drosera intermedia, przygiełkę białą Rhynchospora alba, wrzośca bagiennego Erica tetralix i inne.
Bory Dolnośląskie stanowią i potencjalnie stanowić mogą ważną ostoję licznych ginących gatunków zwierząt, szczególnie tych, których populacje dla swojego funkcjonowania wymagają dużych obszarów.
Jako przykład służyć mogą kuraki leśne - regularnie gniazdujące tu cietrzew Tetrao tetrix i głuszec Tetrao urogallus oraz spotykany sporadycznie jarząbek Bonasia bonasia. Populacje tych gatunków, odizolowane od głównego zasięgu w Polsce południowej i wschodniej, nawiązują do populacji występujących po drugiej stronie Nysy Łużyckiej. Znaczna liczebność, a także notowane ostatnio, szczególnie w przypadku cietrzewia, wzrostowe trendy populacji, stwarzają szanse ich zachowania.
Rozległe, zwarte kompleksy Borów Dolnośląskich stanowią również potencjalnie odpowiednie środowisko innych gatunków puszczańskich, np. pojawiającego się tu coraz częściej wilka Canis lupus.
W lasach stosunkowo licznie gniazdują ptaki drapieżne i inne pokarmowo związane z obszarami podmokłymi: bielik Haliaeetus albicilla, kania czarna Milvus migrans, kania ruda Milvus milvus i bocian czarny Ciconia nigra.
Innym gatunkiem charakterystycznym dla całego kompleksu, występującym w rozproszeniu, w liczbie kilkunastu par, jest żuraw Grus grus.
Spośród rzadkich gatunków gadów stosunkowo częsta na tym obszarze jest żmija Vipera berus, a spośród ssaków wymienić należy wydrę Lutra lutra występującą między innymi w dolinie Nysy.
WALORY O RANDZE REGIONALNEJ
-> Fragment doliny Nysy z lasami łęgowymi, olsami i starorzeczami około 3 km na N od dawnej osady Toporów, proponowany kompleks użytków ekologicznych.
-> Fragmenty obszaru stanowiące ważne w skali regionu ostoje rzadkich gatunków zwierząt, np. kuraków leśnych, ptaków drapieżnych i bociana czarnego w kompleksach borów.
walory o randze lokalnej
-> Fragmenty Borów Dolnośląskich ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin (bagno zwyczajne Ledum palustre, borówka bagienna Vaccinium uliginosum) oraz zwierząt (żmija zygzakowata Vipera berus, żuraw Grus grus).
-> Przyujściowy fragment doliny rzeki Bielawki z meandrującym na jej dnie strumieniem, torfowiskami, fragmentami olsów i zarastającymi stawami.
-> Obiekty w dolinie Nysy, głównie o charakterze starorzeczy, torfowisk i łąk, wykazane w "Inwentaryzacji użytków ekologicznych."
walory gminy pieŃsk na tle innych gmin regionu i pasa przygranicznego
W porównaniu z innymi gminami, w gminie Pieńsk nie zanotowano wyjątkowych skupień wartości przyrodniczych, jednak położenie na obszarze Borów Dolnośląskich - obszaru o walorach ponadregionalnych oraz występowanie stanowisk ginących gatunków roślin i zwierząt o znaczeniu regionalnym, stawia gminę wśród stosunkowo interesujących przyrodniczo gmin pasa przygranicznego.
specyfika przyrody gminy
Do specyficznych elementów przyrody gminy Pieńsk, odróżniających ją od innych gmin pasa przygranicznego, należą:
-> Położenie w obrębie Borów Dolnośląskich - jednego z większych w Europie kompleksów leśnych i związane z tym występowanie charakterystycznych środowisk (np. borów o charakterze bagiennym) i gatunków (np. kuraków leśnych).
-> Obecność struktur przyrodniczych związanych z doliną Nysy (starorzecza, roślinność brzegu rzeki, lasy i łąki na siedliskach łęgowych).
-> Najbardziej na północ wysunięte płaty roślinności o charakterze podgórskim.
Elementy te, jako składniki "image" gminy, zasługują na szczególnie troskliwą ochronę!
Propozycje ochrony przyrody
Dla zachowania walorów przyrodniczych gminy uważamy za niezbędne:
Do realizacji przez Gminę
* objęcie ochroną jako użytki ekologiczne obiektów w Dolinie Nysy i w Borach Dolnośląskich, zgodnie z mapą i wcześniej przekazanymi materiałami inwentaryzacyjnymi,
* kierowanie się w gminnej polityce gospodarowania zasobami przyrody - zarówno w stosunku do obiektów chronionych, jak i w stosunku do całego terenu gminy - zasadami ochrony przyrody sformułowanymi poniżej,
* wystąpienie do wojewody o wprowadzenie pozostających w jego kompetencji form ochrony przyrody, szczególnie utworzenie obszaru chronionego krajobrazu obejmującego Bory Dolnośląskie, pozytywne zaopiniowanie odpowiednich projektów rozporządzeń wojewody,
* w przypadku niezrealizowania powyższego wniosku przez wojewodę - objęcie ochroną tego obszaru przez Gminę, zgodnie z jej ustawowymi uprawnieniami.
Do realizacji przez Wojewodę
* utworzenie obszaru chronionego krajobrazu "Bory Dolnośląskie".
Do realizacji przez Nadleśnictwo Pieńsk
* doprowadzenie do uznania wydzieleń leśnych stanowiących fragmenty stosunkowo dobrze zachowanych borów bagiennych za lasy ochronne. Prowadzenie w nich gospodarki zapewniającej zachowanie funkcji tych lasów - z wyłączeniem melioracji odwadniających i rębni I, dążenie do objęcia najcenniejszych fragmentów ochroną rezerwatową,
* ekologizacja zasad gospodarki leśnej z uwzględnieniem zasad ochrony przyrody (zobacz niżej).
Podstawowe zasady ochrony przyrody,
mające zastosowanie na terenie gminy
drzewa pomnikowe
-> Zabezpieczyć przed zniszczeniem i uszkodzeniem.
-> Oznakować.
-> Sprawić by drzewo - i jego znaczenie - było znane w miejscowości, w której rośnie, w przypadku drzew o randze regionalnej lub wyższej - także w innych miejscowościach gminy.
wszystkie obiekty chronione
-> Strzec przed wykorzystaniem przestrzeni na inne cele.
-> Strzec przed wypalaniem, zaśmiecaniem, masową penetracją ludzką.
-> Oznakować.
torfowiska wchodzĄce w skŁad obiektów i obszarów chronionych
->
Zapewnić zachowanie stosunków wodnych. Nie odwadniać. Nie piętrzyć poziomu wód, z wyjątkiem ewentualnych, precyzyjnie zaplanowanych prac mających na celu restytucję torfowiska. Nie podejmować w sąsiedztwie torfowisk działań mogących wpłynąć na stosunki wodne. W miarę możliwości nie lokalizować w sąsiedztwie punktów poboru wody. W lasach przylegających do torfowisk nie stosować rębni I niezależnie od siedliska.-> Nie eksploatować torfu.
-> Wyjątkowo troskliwie strzec przed wypalaniem.
ŁĄki wchodzące w skŁad obiektów chronionych
-> Kontynuować tradycyjny sposób użytkowania. Nie zamieniać na pola orne. Nie zalesiać. Kosić z tradycyjną częstotliwością i w tradycyjnych terminach.
-> Nie nawozić.
-> Nie podsiewać mieszanek traw ani innych roślin łąkowych.
koryta cieków wodnych wchodzĄce w skład obiektów i obszarów chronionych
-> Nie regulować. Pozwolić na spontaniczne kształtowanie się koryta.
-> Nie wycinać drzew, krzewów nadbrzeżnych, ani innej roślinności.
-> Nie piętrzyć cieków na terenie chronionym ani bezpośrednio poniżej niego.
-> Nie usuwać drzew zwalonych w nurt cieku.
krajobraz rolniczy
-> Nie niszczyć istniejących miedz, krzewów i drzew śródpolnych, zarośli ani zadrzewień.
-> Upowszechniać regułę stosowania nawozów sztucznych wyłącznie w przypadkach uzasadnionych potrzebami gleby.
-> Upowszechniać regułę stosowania herbicydów najwyżej na 95% powierzchni każdego pola.
-> Strzec przestrzegania zakazu wypalania resztek roślinności.
zadrzewienia
-> Zachować wszystkie istniejące zadrzewienia, usuwane z nich drzewa zastępować nowymi. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać wyłącznie w formie warunkowej - pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń.
-> Wprowadzić zadrzewienia wzdłuż ciągów komunikacyjnych.
-> Nie stosować gatunków obcych geograficznie i wykazujących tendencję do dziczenia (dotyczy przede wszystkim robinii).
-> Inne gatunki geograficznie obce stosować wyłącznie w osiedlach ludzkich.
-> Kultywować specyfikę lokalną - w zadrzewieniach wzdłuż dróg stosować przede wszystkim lipę, klon i jesion.
lasy
-> Dążyć stopniowo do wprowadzenia zasad gospodarki leśnej jak w Leśnych Kompleksach Promocyjnych.
-> Planując skład gatunkowy drzewostanów uwzględnić skład gatunkowy drzewostanu zbiorowiska roślinnego stanowiącego potencjalną roślinność naturalną na odpowiednich siedliskach - na obszarze gminy roślinność taką stanowią zbiorowiska bez udziału sosny w drzewostanie!
-> Nie wprowadzać gatunków obcych geograficznie - dotyczy szczególnie tawuł, czeremchy późnej, świdośliwy, dębu czerwonego. Aktywnie zwalczać te gatunki w miejscach ich masowego występowania.
-> Zachować pełną różnorodność rodzimie występujących gatunków, szanując jednak ich naturalne związki siedliskowe i fitosocjologiczne. Prowadzić stopniową przebudowę drzewostanów w kierunku pełnego wykorzystania możliwości siedlisk leśnych; dążyć do wzrostu udziału w drzewostanach szczególnie dębu bezszypułkowego, także buka. Na szczególnych siedliskach dążyć do udziału w drzewostanach: jesionu, lipy, klonu i jodły.
-> Dbać o ciągłą obecność martwego drewna, w tym rozkładającej się grubizny.
-> Unikać technik odnowienia lasu głęboko ingerujących w warunki siedliskowe (w tym wałki i rabatowałki na siedliskach wilgotnych i bagiennych!).
stawy
-> Nie wykaszać trzcinowisk i oczeretów w okresie lęgów ptaków, od połowy marca do końca lipca.
-> Na kilku ekstensywnie użytkowanych stawach pozostawić rozleglejsze fragmenty niewykaszanej roślinności.
-> Aktywnie chronić stanowiska gatunków rzadkich i silnie zagrożonych.