Gmina Bogatynia leży w południowo-zachodniej części województwa jeleniogórskiego. Z trzech stron granicę gminy stanowi granica państwa: od południa i wschodu granica z Czechami, a od zachodu z Niemcami. Od północy gmina graniczy z gminą Zgorzelec.
Wiźksza czźśę obszaru gminy lećy w Niecce Żytawskiej, bźdącej obnićeniem tektonicznym połoćonym pomiźdzy Pogórzem Izerskim na północy, Górami Izerskimi na wschodzie, a Górami Łućyckimi na południowym-zachodzie. Z masywu Gór Izerskich początek biorą rzeki płynące przez Kotlinź Żytawską, mającą charakter podgórski.
Główną rzeką gminy jest Nysa Łużycka, płynąca wzdłuż zachodnich granic gminy i państwa. Poniżej miejscowości Sieniawka do Nysy wpada rzeczka Biedrzychówka, która posiada zlewnię 20,6 km2, mieszczącą siź całkowicie w granicach gminy. Najwiźkszym prawobrzećnym dopływem Nysy jest Miedzianka płynąca przez Bogatyniź i Turoszów. Stosunki wodne w Kotlinie Żytawskiej w zasadniczy sposób zakłóca kopalnia "Turów". Eksploatacja tego złoća spowodowała konieczność częściowego przekształcenia istniejącej sieci hydrograficznej Miedzianki, Biedrzychówki i Jaśnicy.
Przy ogólnej powierzchni gminy zajmującej 13 617 ha, na użytki rolne przypada obszar tylko 6 709 ha (49%), a na lasy zaledwie 1 901 ha (14%). Stosunkowo dużą powierzchnię zajmują nieużytki i tereny zabudowane - ok. 5 000 ha (37%). Są to głównie tereny należące do Kopalni Węgla Brunatnego "Turów". Wśród użytków rolnych grunty orne i sady zajmują 72% terenu (4 818 ha), a łąki i pastwiska 28% (1891 ha).
W roślinności potencjalnej terenu gminy (nie licząc terenów przemysłowych) bezwzględnie dominują siedliska grądów odmiany podgórskiej, w formie niewielkich płatów występują też siedliska podgórskich dąbrów i kwaśnych buczyn. Nad Nysą zdarzają się płaty siedlisk łęgowych, jednak na większej części długości rzeki do samego jej brzegu dochodzą siedliska grądów. W roślinności rzeczywistej bardzo znamienny jest wysoki udział ruderalnej roślinności terenów kopalnianych; również zalesienia wprowadzonena hałdy i zapusty brzozowe pospolite w krajobrazie kopalni mają ruderalne runo. Ważnym elementem roślinności rzeczywistej są zachowane lasy o charakterze grądów zboczowych (zob. niżej).
Prace inwentaryzacyjne przeprowadzone na terenie gminy
W roku 1994 przeprowadzono wstępną inwentaryzację przyrodniczą całego terenu gminy (wyszukiwanie obiektów nadających się do objęcia konserwatorską ochroną przyrody).
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Wstępna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Bogatynia", przekazane gminie w roku 1994, dostępne też w Bibliotece WWF i w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Przeprowadzono analizę położenia terenu gminy w stosunku do obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody.
-> stwierdzono, że fragmenty terenu gminy wchodzą w skład - uznanej wstępnie za taki obszar - Doliny Nysy Łużyckiej.
Na fragmentach terenu gminy wchodzących w skład obszarów o prawdopodobnym szczególnym znaczeniu dla ochrony przyrody przeprowadzono szczegółową inwentaryzację miejsc ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej. Zgodnie z metodyką przyjętą w projekcie, opierano się na kryterium geobotanicznym.
-> rezultaty tej inwentaryzacji (opis ogólny, katalog obiektów i mapa) tworzą odrębne opracowanie p.t. "Inwentaryzacja użytków przyrodniczych Doliny Nysy", przekazane Urzędowi Wojewódzkiemu w Jeleniej Górze w roku 1995, dostępne też w Bibliotece Lubuskiego Klubu Przyrodników w Świebodzinie.
Na podstawie wyników inwentaryzacji zaprojektowano sieć obiektów, które należy objąć konserwatorską ochroną przyrody, by zachować różnorodność przyrody gminy oraz wkład gminy do różnorodności biologicznej regionu i kraju.
Wyniki inwentaryzacji
walory przyrodnicze gminy
walory o randze ponadregionalnej
-> Kompleks leśny Trzciniec-Posada
Dolina Nysy między Trzcińcem a Posadą ma charakter przełomu. Prawe (polskie) jej zbocze zajęte jest przez kompleks leśny o powierzchni ok. 390 ha. Kompleks ten, rozciągający się na szerokość od ok. 200 m do ok. 2 km od linii rzeki, zajmuje zbocza doliny oraz dolinki kilku niewielkich potoków uchodzących do Nysy. Zbocza są strome, a miejscami urwiste i skaliste. Niemieckie stoki doliny mają podobny charakter.
Zasięg zwartej partii leśnej kończy się przy miejscowości Posada, jednak także na północ od niej fragmenty zboczy doliny i wznoszących się nad nią wzgórz porośnięte są lasem o podobnym charakterze (np. wzgórza na południe od miejscowości Bratków).
Szata roślinna rozpatrywanego kompleksu jest silnie zróżnicowana i zbudowana zarówno ze zbiorowisk roślinnych o charakterze naturalnym (różne typy lasów liściastych uwarunkowanych siedliskowo), zniekształconych zbiorowisk naturalnych (postaci degeneracyjne zespołów leśnych i leśne zbiorowiska zastępcze), jak i ze zbiorowisk półnaturalnych (oszyjki, okrajki), czy wreszcie całkowicie synantropijnych.
We florze kompleksu znamienny jest obfity udział gatunków o charakterze górskim i podgórskim (Senecio fuchsi, Aruncus dioicus, Luzula luzuloides, Prenanthes purpurea). Liczne i obficie występujące są gatunki chronione, np. Hedera helix, Daphne mezereum, Lilium martagon, Aruncus dioicus, Asarum europaeum.
Do najbardziej interesujących i najważniejszych zbiorowisk roślinnych omawianego terenu należą grądy Galio sylvatici-Carpinetum i klonowo-lipowo-jesionowe lasy zboczowe Aceri-Tilietum, Aceri-Fraxinetum porastające stoki doliny.
Bogata i zróżnicowana jest także fauna. Wśród charakterystycznych gatunków związanych z Nysą i wpadającymi do niej strumieniami wymienić można pliszkę górską Motacilla cinerea i zimorodka Alcedo atthis. W lasach rejonu Trzcińca spotykana jest salamandra Salamandra salamandra.
Pomimo obfitości w Polsce rezerwatów chroniących lasy grądowe, rozpatrywany obiekt nie ma dobrego odpowiednika w sieci obiektów chronionych w naszym kraju. Decyduje o tym pełne wykształcenie się uwarunkowanego siedliskowo kompleksu roślinności, od kwaśnych buczyn przez grądy, lasy zboczowe, aż po łęgi jesionowe i olszowe, a także sprzężone z tymi zbiorowiskami leśnymi oszyjki i okrajki. Niektóre partie lasu między Trzcińcem a Posadą, zwłaszcza fragmenty z drzewostanem lipowym lub klonowym, stanowią unikat w skali Polski.
Niewielki fragment grądów nawiązujących swym składem florystycznym do lasów zboczowych na północnym krańcu kompleksu, w okolicy miejscowości Posada, jest stosunkowo najmniej zniszczony. Ta partia lasu zachowała strukturę bliską naturalnej i typowy dla fitocenoz tego typu skład florystyczny. Możliwe i zasadne jest uznanie jej za rezerwat przyrody, a właściwą formą ochrony jest tu ochrona ścisła, polegająca na nieingerencji.
walory o randze lokalnej
-> Obiekty w dolinie Nysy, głównie starorzecza i fragmenty podmokłych łąk różnych typów ze stanowiskami roślin i zwierząt lokalnie rzadkich.
-> Fragmenty lasów grądowych na SE od Bogatyni, przy granicy polsko-czeskiej.
-> Interesujące formy geologiczne i geomorfologiczne z roślinnością naskalną i ciepłolubną, np. wyrobisko bazaltu koło Markocina.
walory gminy bogatynia na tle innych gmin regionu i pasa przygranicznego
Obszar gminy Bogatynia to najsilniej zdewastowany fragment pogranicza polsko - niemieckiego, uznany za obszar objęty klęską ekologiczną. W związku z tym większość obszaru gminy to tereny o bardzo niskich walorach przyrodniczych. Jednocześnie znamienny jest fakt, że na obszarze tym, w bezpośrednim sąsiedztwie kopalni odkrywkowej węgla brunatnego i elektrowni Turów, występuje obiekt o wysokiej, ponadregionalnej wartości przyrodniczej - kompleks leśny Posada - Trzciniec. Jest to kolejne potwierdzenie znanego faktu, że to nie zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego, ale szablonowa gospodarka człowieka na większych powierzchniach, np. gospodarka leśna czy łąkarska, jest głównym czynnikiem zacierającym różnorodność żywej przyrody.
specyfika przyrody gminy
Do specyficznych elementów przyrody gminy Bogatynia, odróżniających ją od innych gmin pasa przygranicznego, należą:
-> Obecność unikatowego kompleksu leśnego Posada - Trzciniec (zob. wyżej) z lasami o charakterze grądów zboczowych.
-> Podgórski charakter roślinności - obecność płatów podgórskich dąbrów, podgórskich kwaśnych buczyn i sprzężonych z nimi zbiorowisk okrajkowych.
-> Obecność struktur przyrodniczych związanych z doliną Nysy.
-> Powszechna obecność interesujących form geologicznych - wychodni skalnych itp. z charakterystyczną roślinnością.
Elementy te, jako składniki "image" gminy, zasługują na szczególnie troskliwą ochronę!
Propozycje ochrony przyrody Dla zachowania walorów przyrodniczych gminy uważamy za niezbędne: Do realizacji przez Gminę * objęcie ochroną jako użytki ekologiczne obiektów w Dolinie Nysy, zgodnie z mapą i wcześniej przekazanymi materiałami inwentaryzacyjnymi, * objęcie ochroną w formie stanowisk dokumentacyjnych fragmentów interesujących form geologicznych z roślinnością naskalną, a także najbardziej interesujących fragmentów nieeksploatowanej części odkrywki, * kierowanie się w gminnej polityce gospodarowania zasobami przyrody - zarówno w stosunku do obiektów chronionych, jak i w stosunku do całego terenu gminy - zasadami ochrony przyrody sformułowanymi poniżej, * wystąpienie do wojewody o wprowadzenie pozostających w jego kompetencji form ochrony w stosunku do obiektów wymienionych niżej, pozytywne zaopiniowanie odpowiednich projektów rozporządzeń wojewody, * w przypadku niezrealizowania powyższego wniosku przez wojewodę - objęcie ochroną tych obiektów przez Gminę, zgodnie z jej ustawowymi uprawnieniami. W miejsce proponowanych rezerwatów należy w tym przypadku utworzyć tymczasowo użytki ekologiczne. Do realizacji przez Wojewodę * doprowadzenie do utworzenia rezerwatu przyrody chroniącego lasy zboczowe na krawędzi doliny Nysy koło Posady, * utworzenie obszaru chronionego krajobrazu (z perspektywą transgranicznego parku krajobrazowego) obejmującego dolinę Nysy i jej obrzeża między Trzcińcem, a Radomierzycami i dalej aż po Zgorzelec. Do realizacji przez Nadleśnictwo Pieńsk * doprowadzenie do uznania za lasy ochronne "stanowiące cenne elementy rodzimej przyrody" wszystkich lasów z większym niż 20% udziałem w drzewostanie lipy lub klonu (grądy zboczowe); wypracowanie i stosowanie takich technik hodowli lasu, które uwzględnią specyfikę lasów tego typu i zapewnią utrzymanie wysokiego udziału tych gatunków w drzewostanie. Podstawowe zasady ochrony przyrody,mające zastosowanie na terenie gminy
drzewa pomnikowe
-> Zabezpieczyć przed zniszczeniem i uszkodzeniem.
-> Oznakować.
-> Sprawić, by drzewo - i jego znaczenie - było znane w miejscowości, w której rośnie, w przypadku drzew o randze regionalnej lub wyższej - także w innych miejscowościach gminy.
wszystkie obiekty chronione
-> Strzec przed wykorzystaniem przestrzeni na inne cele.
-> Strzec przed wypalaniem, zaśmiecaniem, masową penetracją ludzką.
-> Oznakować.
ŁĄki wchodzĄce w skŁad obiektów chronionych
-> Kontynuować tradycyjny sposób użytkowania. Nie zamieniać na pola orne. Nie zalesiać. Kosić z tradycyjną częstotliwością i w tradycyjnych terminach.
-> Nie nawozić.
-> Nie podsiewać mieszanek traw ani innych roślin łąkowych.
koryta cieków wodnych wchodzĄce w skŁad obiektów chronionych
-> Nie regulować. Pozwolić na spontaniczne kształtowanie się koryta.
-> Nie wycinać drzew, krzewów nadbrzeżnych, ani innej roślinności.
-> Nie piętrzyć cieków na terenie chronionym ani bezpośrednio poniżej niego.
-> Nie usuwać drzew zwalonych w nurt cieku.
krajobraz rolniczy
-> Nie niszczyć istniejących miedz, krzewów i drzew śródpolnych, zarośli ani zadrzewień.
-> Upowszechniać regułę stosowania nawozów sztucznych wyłącznie w przypadkach uzasadnionych potrzebami gleby.
-> Upowszechniać regułę stosowania herbicydów najwyżej na 95% powierzchni każdego pola.
-> Strzec przestrzegania zakazu wypalania resztek roślinności.
zadrzewienia
-> Zachować wszystkie istniejące zadrzewienia, usuwane z nich drzewa zastępować nowymi. Zezwolenia na wycinkę drzew nie związaną z inwestycjami i zmianą przeznaczenia terenu wydawać wyłącznie w formie warunkowej - pod warunkiem wprowadzenia nowych nasadzeń.
-> Wprowadzić zadrzewienia wzdłuż ciągów komunikacyjnych.
-> Nie stosować gatunków obcych geograficznie i wykazujących tendencję do dziczenia - dotyczy przede wszystkim robinii.
-> Inne gatunki geograficznie obce stosować wyłącznie w osiedlach ludzkich.
-> Kultywować specyfikę lokalną - w zadrzewieniach wzdłuż dróg stosować przede wszystkim lipy, klon i jesion.
lasy
-> Dążyć stopniowo do wprowadzenia zasad gospodarki leśnej jak w Leśnych Kompleksach Promocyjnych.
-> Planując skład gatunkowy drzewostanów uwzględnić skład gatunkowy drzewostanu zbiorowiska roślinnego stanowiącego potencjalną roślinność naturalną na odpowiednich siedliskach.
-> Uwzględniać specyfikę siedlisk szczególnych, np. specyfikę żyznych grądów zboczowych na stromych zboczach (protegować lipę, klon, jesion).
-> Nie wprowadzać gatunków obcych geograficznie - dotyczy szczególnie czeremchy późnej, świdośliwy, dęba czerwonego.
-> Zachować pełną różnorodność rodzimie występujących gatunków, szanując jednak ich naturalne związki siedliskowe i fitosocjologiczne.
-> Dbać o obecność martwego drewna, w tym rozkładającej się grubizny.