Andrzej Jermaczek
Fauna
Materiał i metody
Stan dotychczasowego poznania fauny badanego terenu jest bardzo zróżnicowany. Mimo niewątpliwej atrakcyjności przyrodniczej wiele rozległych obszarów stanowiło do niedawna białe plamy na faunistycznych mapach kraju. Liczne informacje faunistyczne, dotyczące tylko wybranych terenów znajdują się w pracach przyrodników niemieckich, pochodzących z początku naszego wieku (np. Pax 1921, 1925, Schalow 1919, Hedicke 1927, Kuntze 1931, Zumpt 1931 i wiele innych, por. także Urbański 1958, 1961, Jermaczek, Radkiewicz 1989). Przeważnie są to jednak materiały nieaktualne. Rozmaite fragmenty obszaru projektu badane były po II wojnie światowej, przez faunistów polskich (Urbański 1961, Nowysz i Wesołowski 1972, Fruziński 1973, Majewski 1983, Radkiewicz 1966. 1967, 1985, Jermaczek et al 1990, Dyrcz et al 1991, Agapow (ed.) 1992, Mastyński 1992, Jermaczek et al 1993, 1995 i wiele innych).
Metody zbierania materiałów do tego opracowania, a szczególnie badań terenowych, dostosowano do możliwości związanych z rozległością obszaru, oraz koniecznością realizacji postawionych na wstępie celów. Przeprowadzona charakterystyka i waloryzacja przyrodnicza obszaru musiała umożliwić wskazanie jego najistotniejszych wartości przyrodniczych, dać podstawę do delimitacji proponowanych wielkopowierzchniowych form ochrony, i przyczynić się do określenia strategii i taktyki ochrony poszczególnych fragmentów obszaru. Do zrealizowania tego celu najbardziej przydatne było wykorzystanie bioindykacyjnych właściwości wybranych elementów fauny, głównie kręgowców.
Szczególną uwagę zwrócono na gatunki ginące i zagrożone w skali kraju i Europy (Głowaciński (ed.) 1992, 1992a, Wajda i Żurek 1993), a także rzadkie i zagrożone w skali regionu (Dyrcz et al 1991, Jermaczek et al 1995). Ich poszukiwanie i inwentaryzacja były podstawą prowadzonych prac terenowych oraz waloryzacji obiektów i obszarów pod względem ich znaczenia dla ochrony fauny.
W latach 1993 - 95 wykonano wstępną inwentaryzację fauny we wszystkich gminach projektu. W latach 1994 - 96 prowadzono szczegółowe prace inwentaryzacyjne i waloryzacyjne na wybranych obszarach (rejon ujścia Warty, doliny Odry, Nysy Łużyckiej, Pliszki i Ilanki), Szczegółową metodykę opisano w poszczególnych opracowaniach tematycznych.
Zróżnicowanie faunistyczne terenu, gatunki rzadkie i zagrożone
Znaczne zróżnicowanie fauny omawianego obszaru wynika z jednej strony z rozległości geograficznej pasa, rozciagającego się na przestrzeni prawie 300 km, z drugiej, z dużej różnorodności siedlisk szczegółowo omówionej w rozdziałach poprzednich.
Odbiciem zróżnicowania geograficznego jest występowanie w faunie licznych gatunków osiągających na badanym terenie granice swego zasięgu. Jako przykłady gatunków występujących tylko w południowej części obszaru wymienić można salamandrę Salamandra salamandra, dzięcioła zielonosiwego Picus canus, czy kląskawkę Saxicola torquata. Gatunki, których stanowiska koncentrowały się w części północnej, to np. bielik Haliaeetus albicilla, żuraw Grus grus, gągoł Bucephala clangula czy nurogęś Mergus merganser.
Elementem najlepiej charakteryzującym walory faunistyczne obszaru jest występowanie gatunków rzadkich i zagrożonych na terenie kraju lub w całym swoim zasięgu. Poniżej zestawiono gatunki kręgowców z krajowej czerwonej listy (Głowaciński 1992a) występujące na badanym obszarze. Za aktualne uznano dane zebrane w ramach projektu oraz dane literaturowe i inne zebrane głównie w latach 90-tych): Litery w nawiasach oznaczają kategorię zagrożenia wg Głowacińskiego (1992).
Minóg strumieniowy Lampetra planeri - w Polsce (Witkowski 1992) gatunek narażony na wyginięcie (kategoria V). Na badanym obszarze występował na dwóch stanowiskach w górnym biegu rzeki Pliszki (Zieleniewski 1995), a prawdopodobnie także w rzece Ilance i kilku innych niewielkich ciekach.
Żółw błotny Emys orbicularis - gatunek skrajnie zagrożony (kategoria E). Badany obszar jest jednym z ostatnich miejsc występowania tego gatunku w Polsce (Jabłoński 1992). W ostatnim dwudziestoleciu żółw błotny notowany był tu jeszcze w Pliszce, Ilance, niewielkich zbiornikach wodnych i ciekach w rejonie Dębna i Krosna Odrz., a wcześniej także w Borach Dolnośląskich.
Kormoran Phalacrocorax carbo - aktualnie w ekspansji, jednak z uwagi na silną presję czlowieka umieszczony na czerwonej liscie jako wydobyty z zagrożenia (O). Duża (w niektore lata ponad 500 par) kolonia kormoranów znajdowała się w rezerwacie Słońsk. W połowie lat 80-tych przez kilka lat kormorany gniazdowały na stawach w Czetowicach (Jermaczek et al. 1995), jednak kolonia została zniszczona.
Bąk Botaurus stellaris - narażony na wyginięcie (V), na badanym obszarze stosunkowo liczny, stwierdzony na ponad 20 stanowiskach, na których łącznie gniazdowało 40 - 50 par. Stanowi to około 5% krajowej populacji gatunku (Tomiałojć 1990). Najliczniej (ponad 5 par) bąk występował na dużych kompleksach stawów rybnych (Czetowice, Parowa), a w niektóre lata także na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego.
Bocian czarny Ciconia nigra - w kraju zaliczony do kategorii gatunków rzadkich (R). Na badanym obszarze gniazdował w liczbie 15 - 20 par. Gatunek objęty ochroną w formie stref wokół miejsc gniazdowania i stałego przebywania (ochrona strefowa). Nie wszystkie miejsca gniazdowania bociana czarnego zostały jednak dotychczas zinwentaryzowane i objęte ochroną.
Ohar Tadorna tadorna - rzadki (R), choć obecnie w ekspansji. Na śródlądziu Polski pojawił się w latach 70-tych, obecnie znany zaledwie z kilku stanowisk, głównie na omawianym terenie. Najliczniejszym stanowiskiem był rezerwat Słońsk, gdzie w korzystne lata gniazdowało do 20, a być może więcej par (Jermaczek et al 1995), pojedyncze pary oharów stwierdzono również na terenie Kostrzyneckiego Rozlewiska i w okolicach Bielinka w Cedyńskim Parku Krajobrazowym.
Rożeniec Anas acuta - zaliczony do kategorii narażonych na wyginięcie (V). Wg Jakubca (1992) polska populacja liczy nie więcej niż 100 par. Na obszarze "Zielonej wstęgi" rożeniec regularnie gniazdował na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, a być może sporadycznie także w innych częściach doliny Warty i Odry.
Gągoł Bucephala clangula - wg Głowacińskiego (1992) gatunek rzadki (R). W badanym pasie gniazdował w liczbie 40 - 50 par, co według oceny Mizery (1992) stanowi około 5% krajowej populacji. Występował głównie na większych kompleksach śródleśnych stawów rybnych i jezior. Jego liczebność, prawdopodobnie w wyniku aktywnej ochrony, wydaje się wzrastać.
Błotniak zbożowy Circus cyaneus - narażony na wyginięcie (V). Na badanym terenie być może sporadycznie gniazdował w obszrze Ujścia Warty oraz na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.
Blotniak popielaty Circus pygargus - narażony na wyginięcie (V). Pojedyncze pary prawdopodobnie prawie corocznie gniazdowaly w obszarze ujścia Warty.
Kania rdzawa Milvus milvus - gatunek rzadki, lecz wyprowadzony z zagrożenia (O). Obecnie objęty ochroną strefową. Na badanym terenie gniazdowało lub prawdopodobnie gniazdowalo około 25 - 30 par. Miejscem najliczniejszego występowania gatunku była dolina Odry i jej obrzeża.
Bielik Haliaeetus albicilla - w kraju zaliczony do kategorii rzadkich (R). Na badanym terenie corocznie gniazdowało 15 - 20 par (Dyrcz et al. 1991, Mizera et al. 1991, Jermaczek et al. 1995). Gatunek objęty ochroną strefową, większość stanowisk już w latach 80-tych została opisana i objęta ochroną.
Orlik krzykliwy Aquila pomarina - gatunek rzadki (R). Na badanym obszarze regularnie obserwowano go w okolicach Torzymia, Ośna i Słońska, lecz dotychczas nigdzie nie znaleziono gniazd.
Rybołów Pandion haliaetus - gatunek zaliczony do kategorii wymierających (E). Prawdopodobnie lęgowe pary obserwowano w rejonie stawów w Czetowicach, Brodach i w Parowej, a także w okolicach Dębna. Mogły to być jednak ptaki zalatujące z Niemiec, gdzie liczebność tego gatunku wzrasta.
Głuszec Tetrao urogallus - w Polsce wymierający (E). Na omawianym terenie regularnie występowal wyłącznie w Borach Dolnośląskich, głównie w rejonie Ruszowa, Węglińca i Pieńska, a sporadycznie także Wymiarek i Gozdnicy. W części objętej projektem, aktualny stan jego populacji ocenić można na 20 - 40 os.
Kropiatka Porzana porzana - zaliczona do kategorii zagrożonych (V). Obszarem jej regularnego gniazdowania była dolina Warty, gdzie corocznie stwierdzano 20 - 40 odzywających się ptaków (Jermaczek et al. 1995). Oprócz tego występowała tylko sporadycznie w dolinie Odry oraz w sąsiedztwie większych, graniczących z terenami otwartymi kompleksów stawów rybnych.
Zielonka Porzana parva - w skali kraju zagrożona (V). Na badanym obszarze pojedyncze pary lęgowe stwierdzono na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego oraz na stawach w Czetowicach i Parowej.
Ostrygojad Haematopus ostralegus - gatunek rzadki (R), dotychczas związany z wybrzeżami morskimi, ostatnio w ekspansji, także na śródlądziu. Od połowy lat 80-tych regularnie 1 - 3 par gniazdowało na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, oraz w dolinie Odry na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.
Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula - narażony na wyginięcie (V). W roku 1983 pojedyncza para gniazdowała na stawach w Czetowicach, sporadycznie, być może lęgowe ptaki, obserwowano także na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego (Jermaczek et al. 1995).
Batalion Philomachus pugnax - w kraju narażony na wyginięcie (V). Sporadycznie lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe pary obserwowano na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, a także w dolinie Odry na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. Przyujściowy odcinek doliny Warty, głównie Kostrzynski Zbiornik Retencyjny, stanowiły ważny teren koncentracji ptaków przelotnych (wiosną do 3000 os.).
Kulik wielki Numenius arquata - ginący (V). Stosunkowo liczna (8 - 10 par) i stabilna populacja występowała tylko w przyujściowym odcinku doliny Warty. Sporadycznie, w liczbie 1 - 3 par, gniazdował również w dolinie Odry w rejonie Krzesina, Kostrzyna, Kostrzynka i Bielinka.
Mewa mała Larus minutus - na terenie kraju gatunek rzadki (R), znany zaledwie z kilku stanowisk. Sporadycznie, w liczbie kilku do kilkunastu par, gniazdowała na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego.
Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus - gatunek rzadki (R), podobnie jak poprzedni. Na terenie objętym projektem jedynym miejscem sporadycznego gniazdowania był teren Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego.
Rybitwa białowąsa Chlidonias hybridus - rzadka (R). Jedynym nieregularnie zajmowanym stanowiskiem był teren Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego.
Rybitwa białoczelna Sterna albifrons - gatunek ginący (V). Regularnie gniazdowała tylko na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, przeważnie w liczbie 3 - 5, wyjątkowo więcej par. Ponadto sporadycznie w dolinie Odry na terenie Cedyńskiego Parku Krajobrazowego.
Puchacz Bubo bubo - gatunek rzadki (R). Na przełomie lat 70-tych i 80-tych pojedynczy ptak przebywał w centrum Gubina, a martwe osobniki znaleziono w okolicach Krosna nad Odrą oraz Bogatyni (Dyrcz et al. 1991). W połowie lat 80-tych niepotwierdzone informacje o gniazdowaniu pojedynczej pary w kompleksie leśnym na północ od Witnicy przekazano Urzędowi Wojewódzkiemu w Gorzowie.
Wodniczka Acrocephalus paludicola - rzadka (R). Nieregularnie do kilkudziesięciu par lęgowych gniazduje na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego (Nowysz, Wesołowski 1972, Osiejuk inf. ustna).
Bóbr europejski Castor fiber - gatunek rzadki, wyprowadzony z zagrożenia (O). Na obszarze projektu na przełomie lat 70-tych i 80-tych dokonano szeregu udanych introdukcji bobra. Dotarły tu także osobniki rozprzestrzeniające się z biegiem rzek introdukowane poza terenem projektu. Obecnie na obszarze projektu bóbr występuje w dolinach Warty, Odry, Pliszki, Ilanki i Bobru. Jego łączną liczebność ocenić można na 15 - 20 rodzin.
Popielica Glis glis - gatunek rzadki (R). Niepotwierdzone choć prawdopodobne informacje pochodzące od służby leśnej, wskazują na sporadyczne występowanie tego gatunku w lasach objętych projektem, np. w rejonie Cybinki.
Wilk Canis lupus - rzadki (R). Na badanym obszarze regularnie stwierdzany w południowej części, w rejonie Borów Dolnośląskich, sporadycznie także na północ od Warty. Do niedawna mimo skrajnie niskiej liczebności, systematycznie tępiony Buchalczyk 1992, Okarma 1997, obecnie na omawianym obszarze objęty ochroną.
Ryś Lynx lynx - w kraju gatunek rzadki (R), na badanym terenie wytępiony przed wiekami. Wyjątkowo 1 os. stwierdzono w roku 1970 koło Porzecza w gm. Boleszkowice (Kwaśniewski 1971).
Wydra Lutra lutra - gatunek rzadki (R). Występowała na kilkunastu stanowiskach w dolinach wszystkich większych rzek oraz na stawach rybnych, gdzie sporadycznie, nielegalnie była tępiona.
Istnieje wiele taksonów, które w skali kraju nie zostały uznane za zagrożone, jednak w skali regionu należą do silnie zagrożonych lub nawet ginących. Poniżej wymieniono przykłady gatunków z tej grupy.
Pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario - stosunkowo liczny na niektórych odcinkach Pliszki i Ilanki, spotykany także w dopływach Nysy Łużyckiej, np. Młyńskiej Strudze, i lokalnie w samej Nysie, a także w kilku innych rzeczkach o wartkim prądzie.
Salamandra plamista Salamandra salamandra - spotykana w południowym krańcu badanego obszaru, w rejonie Trzcińca.
Żmija Vipera berus - regularnie występuje tylko w Borach Dolnośląskich, aż po Łęknicę, dalej na północ prawie całkowicie wytępiona.
Zausznik Podiceps nigricollis - miejscem najliczniejszego gniazdowania zausznika był obszar Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, gdzie w korzystne lata gniazdowało do 180 par. Ponadto sporadycznie gniazdował na większych kompleksach stawów rybnych, w Czetowicach, Parowej i w okolicach Gubina.
Perkoz rdzawoszyi Podiceps griseigena - występował na kilkunastu stanowiskach, głównie na stawach rybnych oraz na obszarze Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego.
Bocian biały Ciconia ciconia - na omawianym obszarze gniazdowało około 400 par bocianów (Bogucki 1982, Dyrcz et al. 1991, Jermaczek et al. 1995). Największe koncentracje stwierdzono w dolinach Warty i Odry, gdzie w niektórych miejscowościach gatunek ten gniazdował kolonijnie. Najliczniejsze skupienia gniazd zanotowano w następujacych wsiach: Klopot koło Cybinki (32), Kamień Mały koło Witnicy (18), Czarnów kolo Słońska (15).
Płaskonos Anas clypeata, krakwa Anas strepera, cyranka Anas querquedula - występowały głównie w dolinach Warty i Odry oraz na większych kompleksach stawów. W korzystne lata liczebność każdego z wymienionych gatunków przekraczała 200 - 300 par, co stawia omawiany obszar wśród najważniejszych lęgowisk tych gatunkow w Europie Środkowej.
Nurogęś Mergus merganser - gatunek charakterystyczny dla Doliny Odry, stwierdzany prawie wyłącznie na tym obszarze, łącznie na kilkunastu stanowiskach.
Kania czarna Milvus migrans - lęgowa na całym obszarze w liczbie 25 - 30 par.
Derkacz Crex crex - lęgowy na kilkunastu stanowiskach, jednak liczniej, w liczbie kilkudziesięciu par, tylko na obszarze ujścia Warty.
Sieweczka rzeczna Charadrius dubius - lęgowa na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, sporadycznie także w dolinie Odry oraz na wszystkich większych kompleksach stawów rybnych.
Rybitwa czarna Chlidonias niger - najliczniejszym stanowiskiem był obszar Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, gdzie w korzystnych warunkach gniazdowało do 400 par. Ponadto nieregularnie gniazdowała także na większych kompleksach stawów, obszarach zalewowych i niektórych jeziorach.
Rybitwa zwyczajna Sterna hirundo - liczniej gniazdowała tylko na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego, gdzie łącznie notowano do 220, a wyjątkowo więcej par lęgowych. Ponadto sporadycznie tylko w kilku miejscach doliny Odry.
Żuraw Grus grus - na badanym obszarze gniazdowało 80 - 100 par żurawi. Główne miejsca koncentracji to Cedyński Park Krajobrazowy, Puszcza Rzepińska i Bory Dolnośląskie.
Cietrzew Tetrao tetrix - w okresie badań występował jeszcze w Borach Dolnośląskich, według różnych ocen w liczbie od kilku do kilkunastu ptaków, jednak jego liczebność systematycznie spadała.
Pójdźka Athene noctua - sporadycznie spotykana była w różnych miejscach regionu, liczniej natomiast, w liczbie kilkunastu par, gniazdowała tylko w dolinie Warty.
Dudek Upupa epops - występował w rozproszeniu na całym obszarze, jednak zaledwie na kilkunastu stanowiskach.
Pliszka górska Motacilla cinerea - łącznie kilkanaście par tego gatunku stwierdzono na ciekach o wartkim nurcie i górskim charakterze, głównie na Pliszce, Ilance i przełomowym odcinku Nysy Łużyckiej, sporadycznie takze w innych miejscach.
Siniak Columba oenas - gniazdował na kilkunastu stanowiskach w lasach bukowych, głównie w rejonie Torzymia, Witnicy i Pieńska.
Muchołówka mała Ficedula parva - stosunkowo liczna była w lasach bukowych w rejonie Witnicy, sporadycznie obserwowano ją także w odpowiednich biotopach na innych stanowiskach.
Analiza fauny bezkręgowców wykracza daleko poza ramy niniejszego opracowania, tu zwrócić można jedynie uwagę na występujące na badanym obszarze gatunki z Czerwonej Księgi Zwierząt, których stanowiska zarejestrowano na badanym obszarze (Głowaciński 1992). Są to paź żeglarz Imphiclides podalirius, niedźwiedziówka krasa Pericalia matronula, barczatka borówczanka Phyllodesma ilicifolia, zawisak prozerpina Proserpinus proserpin, jelonek rogacz Lucanus cervus i kozioróg dębosz Cerambyx cerdo.
Na specjalną uwagę zasługuje fauna bezkręgowców zasiedlających środowiska kserotermiczne. Najlepiej przebadanym pod tym względem obszarem jest rezerwat Bielinek w woj. szczecińskim. Już w okresie międzywojennym i krótko po wojnie przeprowadzono tu szczegółowe badania wielu grup bezkręgowców (Hedicke 1927, Kuntze 1931, Zumpt 1931, Rafalski 1953). Z terenu Bielinka opisano wówczas szereg rzadkich gatunków bezkręgowców, a nawet dwa nowe dla nauki gatunki owadów. Do dziś teren ten pozostaje najlepiej zbadanym pod względem fauny bezkręgowców fragmentem omawianego obszaru.
W obrębie szerokiego spektrum siedlisk i kompleksów siedliskowo - krajobrazowych reprezentowanych na badanym obszarze, wśród najistotniejszych dla zachowania zróżnicowanej fauny wymienić można następujace:
Kompleksy terenów zalewowych w dolinach dużych rzek: Odry i Warty.
Największy kompleks tego typu środowisk to obszar ujścia Warty. Mniejsze to dolina Odry w okolicach Krosna, Krzesina i Kostrzynka. Charakterystyczne dla nich elementy fauny to przede wszystkim liczne gatunki ptaków wodnych, a wśród nich związane wyłącznie lub prawie wyłacznie z tego typu siedliskami, np. cyranka Anas querquedula, płaskonos Anas clypeata, rycyk Limosa limosa, krwawodziób Tringa totanus, kulik wielki Numenius arquata, derkacz Crex crex, kropiatka Porzana porzana, strumieniówka Locuctella fluviatilis i wiele innych.Kompleksy stawów rybnych - dwa najrozleglejsze w Parowej i Czetowicach oraz kilkanaście innych, mniejszych - z typowo wykształconym zespołem ptaków charakterystycznych dla silnie zeutrofizowanych zbiorników wodnych. Stawy stanowiły także środowiska zastępcze dla licznej grupy gatunków terenów zalewowych. Wśród gatunków charakterystycznych, występujacych na wszystkich prawie kompleksach wymienić można perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena i bąka Botaurus stellaris. Stawy były też ważnym miejscem występowania innych silnie zagrożonych gatunków, jako przyklady podać można wydrę Lutra lutra, zausznika Podiceps nigricollis czy gęgawę Anser anser.
Kompleksy niewielkich rzek o naturalnym korycie reprezentowane przez doliny Pliszki i Ilanki, a także, przynajmniej na pewnych odcinkach Myśli, Kosy, Rzeczycy, Czernej Wielkiej i innych, z charakterystycznymi gatunkami związanymi z czystymi, wartko płynącymi wodami. Wśród nich wymienić można pstrąga potokowego Salmo trutta m. fario, pliszkę górską Motacilla cinerea, zimorodka Alcedo atthis, żółwia błotnego Emys orbicularis.
Kompleksy lasów liściastych
na wysoczyznach, głównie grądów i buczyn, zachowaly się na stosunkowo niewielkich powierzchniach w nielicznych miejscach, np. w rejonie Witnicy, Torzymia, Łęknicy czy Pieńska. Stanowią one miejsce gniazdowania licznych gatunków ptaków drapieżnych, między innymi bielika Haliaeetus albicilla. Wśród gatunków ptaków charakterystyznych dla tego typu lasów wymienić można coraz rzadszą muchołówkę małą Ficedula parva oraz siniaka Columba oenas.Kompleksy borów z torfowiskami wysokimi, różnego rodzaju i pochodzenia obszarami podmokłymi i niewielkimi zbiornikami wodnymi, rozrzucone na wysoczyznach w całym pasie od tzw. Puszczy Piaskowej na północy, po Bory Dolnośląskie na południu. Typowy gatunek tego typu środowisk to żuraw Grus grus, a w południowej części także cietrzew Lyrurus tetrix i głuszec Tetrao urogallus.
Kompleksy środowisk kserotermicznych
głównie na krawędzi doliny Odry, w rejonie Cedyni i Górzycy, będące miejscem występowania interesującej fauny, reprezentowanej jednak głównie przez bezkręgowce, wymagającej specjalistycznych, aktualnych badań.Obszary ważne dla fauny
W oparciu o analizę danych dotyczących występowania zagrożonych i ginących gatunków można wyróżnić tereny mające szczególne znaczenie dla zachowania walorów faunistycznych pasa objętego projektem. Conajmniej dwa spośród nich zasługują na miano obszarów o znaczeniu ponadregionalnym.
Obszary o znaczeniu ponadregionalnym
Kostrzyński Zbiornik Retencyjny i przyujściowy odcinek doliny Warty
Obszar ujścia Warty, z Kostrzyńskim Zbiornikiem Retencyjnym, jest jednym z rozleglejszych terenów zalewowych i jednym z ważniejszych terenów podmokłych w Europie Środkowej (Majewski 1980, 1983, Jermaczek 1992, Gromadzki et al. 1994). Ma on olbrzymie znaczenie dla fauny dolin rzecznych, szczególnie dla ptaków wodnych i błotnych, zarówno w okresie lęgowym jak i podczas wędrówek oraz zimą. Wśród ponad 230 obserwowanych na tym terenie ptaków ponad 1/4 to gatunki zagrożone lub silnie zagrożone w swoim istnieniu na terenie Polski czy Europy.
Prawie corocznie gniazduje tu: 4 gatunki perkozów, 7 - 8 gatunków kaczek, 6 - 7 gatunków siewek, 6 - 7 gatunków mew i rybitw. Liczące często po kilkaset par lęgowych populacje wielu gatunków, stanowią nieraz ponad 1, a nawet ponad 2% całych europejskich populacji. Przykładem takich gatunków może być zausznik Podiceps nigricollis, płaskonos Anas clypeata, czy cyranka Anas querquedula. Wiele gatunków ptaków gniazduje tu masowo. Jako przykład służyć może śmieszka Larus ridibundus, której liczebność w korzystne lata osiąga 6 tys. par, czy łyska Fulica atra, przy wysokim stanie wody prawdopodobnie jeszcze liczniejsza.
Do charakterystycznych gatunków tego obszaru należą gęgawa Anser anser, kormoran Phalacrocorax carbo i ohar Tadorna tadorna. Liczebność gęgawy na tym terenie w początkach lat 70-tych nie przekraczała 40 par. Obecnie, w korzystne lata, przekracza 300 par (Jermaczek et al. 1995), co stawia ten teren wśród najliczniejszych stanowisk gatunku w Środkowej Europie. Kolonia kormoranów licząca ponad 500 gniazd, zlokalizowana w widłach Warty i Postomii należy do największych w zachodniej Polsce (Przybysz 1997). Liczebność ohara, ponad 20 par, stawia ten teren na pierwszym miejscu wśród lęgowisk tego gatunku w Polsce.
Charakterystyczne są siewki, szczególnie licznie gniazdujące w latach o niezbyt wysokim poziomie wody. Do najliczniejszych należą czajka Vanellus vanellus, rycyk Limosa limosa, krwawodziób Tringa totanus i kszyk Gallinago gallinago. Mniej licznie, na piaszczystych drogach i groblach, gniazdują sieweczki Charadrius dubius, a sporadycznie także bataliony Philomachus pugnax. Do atrakcji faunistycznych należy ostrygojad Haematopus ostralegus lęgowy w liczbie 1 - 2 par.
Do najliczniejszych gatunków rybitw należą rybitwa czarna Chlidonias nigra i zwyczajna Sterna hirundo. Trzy inne gatunki, sporadycznie i nielicznie tu gniazdujące, to rybitwa białoczelna Sterna albifrons, białowąsa Chlidonias hybrida i białoskrzydła Chlidonias leucopterus.
Obszar Ujścia Warty ma duże znaczenie jako miejsce pierzenia ptaków wodnych W odpowiednich warunkach, głównie na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego pierzy się do 10 tys. kaczek, do 2 tys. gęgaw i do 500 łabędzi.
Szczególne znaczenie ma ten teren dla ptaków migrujących, zatrzymujących się tu w okresie wędrówek. Zwłaszcza jesienią dochodzi tu do wyjątkowych koncentracji gęsi, kaczek, łysek i łabędzi, których łączna liczebność może osiągać 250 tys. osobników. Przy wysokim poziomie wody i łagodnych warunkach klimatycznych znaczna część ptaków wodnych pozostaje tu przez całą zimę.
Spośród gatunków ptaków występujących w dolinie poza terenem Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego na uwagę zasługują przede wszystkim gatunki rzadkie i zagrożone. Spośród nich wymienić należy kulika wielkiego Numenius arquata, gniazdującego w liczbie kilku par w rejonie Kłopotowa, derkacza Crex crex w całej Europie błyskawicznie zanikającego, tu występującego jeszcze w liczbie kilkudziesięciu par, kropiatkę Porzana porzana, podróżniczka Luscinia svecica i wiele innych. W rejonie Głuchowa stwierdzono liczną populację pójdźki Athene noctua.
Liczne ptaki drapieżne gniazdujące na wysoczyznach, znajdują tu obfitą bazę pokarmową. Są to można bielik Haliaeetus albicilla, a także kanie rudą Milvus milvus i czarną Milvus migrans. Podobny charakter występowania cechuje inne gatunki np. czaplę Ardea cinerea i bociana czarnego Ciconia nigra.
Obszar ujścia Warty jest jednym z miejsc największej w zachodniej Polsce koncentracji gniazd bociana białego Ciconia ciconia. Na powierzchni okolo 300 km2 gniazduje tu ponad 80 par tych ptaków.
Spośród występujacych tu ssaków na uwagę zasługuje bóbr Castor fiber, którego stanowiska odnotowano w kilku miejscach nad Wartą i jej dopływami. Innym godnym uwagi gatunkiem jest wydra Lutra lutra, obecność kilku rodzin stwierdzono na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego i nad Wartą.
Na krawędzi tego obszaru leżą podziemia dawnej twierdzy Kostrzyn, będące ważnym miejscem zimowania nietoperzy. Corocznie zimuje tu 200 do 300 osobników reprezentujących kilka gatunków. Najliczniejsze są nocek duży Myotis myotis, nocek Natterera Myotis nattereri, nocek rudy Myotis daubentoni, gacek brunatny Plecotus auritus i mopek Barbastella barbastellus.
Bory Dolnośląskie
Bory Dolnośląskie należą do największych w Europie Środkowej zwartych kompleksów leśnych. Dlatego stanowią i potencjalnie stanowić mogą ważną ostoję licznych ginących gatunków zwierząt, szczególnie tych, których populacje dla swojego funkcjonowania wymagają dużych obszarów.
Jako przykład służyć mogą kuraki leśne - regularnie gniazdujące tu cietrzew Tetrao tetrix i głuszec Tetrao urogallus. Populacje tych gatunków, odizolowane od głównego zasięgu w Polsce południowej i wschodniej, nawiązują do populacji występujących po drugiej stronie Nysy Łużyckiej.
Rozegłe, zwarte kompleksy Borów Dolnośląskich stanowią również potencjalnie odpowiednie środowisko innych gatunkow puszczańskich, np. pojawiającego się tu coraz częściej wilka Canis lupus.
W powiązaniu z kompleksem śródleśnych stawów w Parowej, a także licznymi torfowiskami, obszar ten stanowi ważną ostoję fauny typowej dla terenów podmokłych. Na stawach, szczególnie tych bardziej zarośniętych i zaniedbanych pod względem gospodarczym, występuje kilkanaście gatunków ptaków wodnych i błotnych uznanych za ginące i zagrożone, między innymi zausznik Podiceps nigricollis, perkoz rdzawoszyi Podiceps griseigena, bąk Botaurus stellaris, gęgawa Anser anser, gągoł Bucephala clangula i inne. Stawy mają również istotne znaczenie dla ptaków w okresie wędrówek. Kompleks w Parowej znalazł się na liście ostoi ptaków w Polsce (Gromadzki et al. 1994).
W lasach stosunkowo licznie gniazdują ptaki drapieżne i inne pokarmowo związane z obszarami podmokłymi. W liczbie co najmniej 3 - 4 par gniazdują tu: bielik Haliaetus albicilla, kania czarna MIlvus migrans, kania ruda Milvus milvus i bocian czarny Ciconia nigra. Innym gatunkiem charakterystycznym dla całego kompleksu, występującym w rozproszeniu, w liczbie kilkunastu par, jest żuraw Grus grus. W ostatnich latach na uwagę zasługują coraz liczniejsze na tym obszarze stwierdzenia włochatki Aegolius funereus i sóweczki Glaucidium passerinum.
Sposród rzadkich gatunków gadów stosunkowo częsta jest tu żmija Vipera berus, a spośród ssaków wydra Lutra lutra występująca na stawach, oraz w dolinach Nysy i Czernej Wielkiej.
Obszary o znaczeniu regionalnym
Wyrobiska "Bielinek" w gm. Cedynia - zalane wyrobiska kopalni kruszywa budowlanego w dolinie Odry. Stanowiska lęgowe ohara Tadorna tadorna, rybitwy białoczelnej Sterna albiforns, krwawodzioba Tringa totanus, gęgawy Anser anser i kilkunastu innych rzadkich gatunków ptaków.
Krawędź doliny Odry koło Bielinka w gm. Cedynia - jedna z ważniejszych w kraju ostoi fauny kserotermicznej.
Puszcza Piaskowa w gm. Cedynia - kompleks leśny z licznymi śródleśnymi zbiornikami wodnymi i torfowiskami. Miejsce licznego występowania (do 10 par) żurawia Grus grus.
Kostrzyneckie Rozlewisko w gm. Cedynia - kompleks zalewowych łąk i terenów podmokłych w dolinie Odry. Stanowiska lęgowe ohara Tadorna tadorna, kulika wielkiego Numenius arquata, kropiatki Porzana porzana, derkacza Crex crex, bataliona Philomacxhus pugnax, bąka Botaurus stellaris, rycyka Limosa limosa i wielu innych. Ważne miejsce koncentracji ptaków wodnych i błotnych w okresie wędrówek - w sprzyjających warunkach skupienia do 30.000 gęsi, (Czeraszkiewicz et al. 1993, 1993a).
Okolice Klępicza (gm. Moryń i Cedynia) - kompleks terenów podmokłych i niewielkich zbiorników wodnych ze stanowiskami między innymi bąka Botaurus stellaris, perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena i żurawia Grus grus.
Jeziora Siegniewskie (gm. Mieszkowice i Cedynia) - ciąg zbiorników wodnych ważnych dla ptaków wodnych i błotnych. Stanowiska bąka Botaurus stellaris, gęgawy Anser anser, perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena.
Wyspa na Jez. Ostrowieckim (gm. Debno) - kolonia czapli siwej Ardea cinerea, prawdopodobnie lęgowa kania ruda Milvus milvus, bąk Botaurus stellaris i inne rzadkie gatunki ptaków.
Dolina Kosy w gm. Dębno - dolina niewielkiego cieku o naturalnym charakterze ze stanowiskami żółwia błotnego Emys orbicularis, wydry Lutra lutra i kilku zagrożonych gatunków ptaków.
Obszar "Jezioro Wielkie" koło Witnicy - zwarty kompleks lasów i torfowisk. Stanowiska bielika Haliaeetus albicilla, żurawia Grus grus, bociana czarnego Ciconia nigra. Licznie gniazdujący siniak Columba oenas i muchołówka mała Ficedula parva.
Obszar "Porzecze" w gm. Boleszkowice - kompleks zalewanych łęgów, starorzeczy i lasów na krawędzi doliny Odry. Lęgowa gęgawa Anser anser, bąk Botaurus stellaris, bocian czarny Ciconia nigra, bielik Haliaeetus albicilla, nurogęś Mergus merganser i kania ruda Milvus milvus.
Łąki Kostrzyńskie - niewielki fragment podmokłych łąk i pastwisk na północ od Kostrzyna. Miejsce gniazdowania kulika wielkiego Numenius arquata, rycyka Limosa limosa, krwawodzioba Tringa totanus i derkacza Crex crex.
Torfianki Lemierzyckie (gm. Słońsk) - kompleks zarastających torfianek w dolinie Warty. Stanowiska lęgowe gęgawy Anser anser, bąka Botautos stellaris, rycyka Limosa limosa, krwawodzioba Tringa totanus, kulika wielkiego Numenius arquata.
Krawędź doliny Odry koło Górzycy - ważna ostoja fauny kserotermicznej.
Torfowiska Sułowskie w gm. Rzepin - lokalna ostoja ptaków wodnych i błotnych, między innymi bąk Botaurus stellaris, gęgawa Anser anser, żuraw Grus grus.
Dolina Ilanki w gm. Torzym i Rzepin - dolina niewielkiej rzeki o naturalnym korycie, ostoja fauny o znaczeniu regionalnym - bóbr Castor fiber, wydra Lutra lutra, żuraw Grus grus, pliszka górska Motacilla cinerea, żółw błotny Emys orbicularis, kozioróg dębosz Cerambyx cerdo.
Dolina Pliszki - dolina niewielkiej rzeki o naturalnym korycie. Liczne stanowiska pliszki górskiej Motacilla cinerea i zimorodka Alcedo atthis, bobra Castor fiber, pstrąga potokowego Salmo trutta m. fario i innych.
Krawędź doliny Odry koło Cybinki - miejsce gniazdowania ptaków żerujących w dolinie Odry - kani czarnej i rudej Milvus migrans, Milvus milvus oraz bociana białego Ciconia ciconia (kolonia ponad 30 gniazd we wsi Klopot).
Stawy Osiecznica (gm. Krosno Odrz.) - miejsce ważne dla ptaków wodnych i błotnych. Stanowisko licznego gniazdowania bąka Botaurus stellaris, gęgawy Anser anser, perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena i innych. W sąsiedztwie stanowiska bielika Haliaeetus albicilla, kani czarnej i rudej Milvus migrans, Milvus milvus. Lokalna ostoja ptaków (Gromadzki et al. 1994).
Zbiornik Krzesiński - obszar zalewowy w dolinie Odry, zalewany podczas wysokich stanów wód jako tzw. suchy zbiornik retencyjny. Lokalna ostoja ptaków - wśród ptaków lęgowych kulik Numenius arquata, derkacz Crex crex, kania czarna Milvus migrans.
Dolina Odry na zachód od Krosna - fragment międzywala Odry z licznymi starorzeczami i niewielkimi fragmentami lasów łęgowych. Lęgowe w liczbie 2 - 3 par: kania ruda Milcus milvus, nurogęś Mergus merganser, derkacz Crex crex.
Czarna Łacha - fragment doliny Odry na wschód od Krosna z kilkoma dużymi, połączonymi z rzeką starorzeczami - stanowiska kani rudej Milvus milvus, żurawia Grus grus, gęgawy Anser anser, nurogęsia Mergus merganser, krwawodzioba Tringa totanus, dudka Upupa epops., derkacza Crex crex.
Obszar Bronkowa w gm. Bobrowice - lokalna ostoja fauny. Stanowiska bąka Botautus stellaris, żurawia Grus grus, wydry Lutra lutra, żmiji Vipera berus, żółwia błotnego Emys orbicularis
Obszar "Jezioro Żurawno" koło Lubska - kompleks lasów, śródleśnych zbiorników wodnych i torfowisk ze stanowiskami bociana czarnego Ciconia nigra, żurawia Grus grus, perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena, wydry Lutra lutra.
Obszar Niwica w gm. Trzebiel - kompleks stawów rybnych ze stanowiskami bielika Haliaeetus albicilla, perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena, krwawodzioba Tringa totanus i innych.
Obszar Przewóz - północny fragment Borów Dolnośląskich z dwoma rozległymi i kilkoma mniejszymi torfowiskami. Miejsca lęgów żurawia Grus grus, dawniej, a być może i obecnie stanowiska cietrzewia Lyrurus tetrix i głuszca Tetrao urogallus.
Stawy w Łagowie (gm. Zgorzelec) - kompleks stawow rybnych. Lęgowy bąk Botautus stellaris, gęgawa Anser anser, derkacz Crex crex, w sąsiedztwie stanowiska kani rudej Milvus milvus i bociana czarnego Ciconia nigra.
Literatura
Agapow L. (ed.) 1992. Flora i fauna rezerwatu przyrody "Słońsk". UW w Gorzowie Wlkp., 64pp.
Agapow L., Radkiewicz J. 1983. Niektóre rzadsze i chronione gatunki ptaków na Ziemi Lubuskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 39, 5: 76-81.
Beszterda P, Majewski P, Panek M.1983. Wintering of the mute swan Cygnus olor, and the whooper swan Cygnus cygnus, in the flooded area of the Warta river mouth. Acta orn., 19: 217 - 225.
Bieniek M. 1992. Lutra lutra (Linne 1958) - wydra. In: Głowaciński Z. (ed). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa, pp. 76-77.
Bogucki Z. 1982. Bocian biały Ciconia ciconia (L.) na Ziemi Gorzowskiej w latach 1976 - 1980. W: Agapow L., Wiatr B. (ed). Zasoby Przyrody Województwa Gorzowskiego. OBiK TWWP, AWF i UW w Gorzowie: 189 - 199.
Brylińska M. (ed.) 1986. Ryby słodkowodne Polski. PWN, 429 pp.
Buchalczyk T. 1992. Canis lupus (Linne 1958) - wilk. In: Głowaciński Z. (ed). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa, pp. 73-76.
Chylarecki P., Nowicki W. 1993. Wartości przyrodnicze dużych rzek Polski. Zagrożenia i możliwości ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 49,4:14-39.
Czeraszkiewicz R., Kalisiński M., Niedźwiedzki S., Staszewski A. 1993. Wyniki liczeń gęsi w Polsce w listopadzie 1991 i styczniu 1992 roku. Przegl. Przyr. 4, 1: 39 - 51.
Czeraszkiewicz R., Kalisiński M., Niedźwiedzki S., Staszewski A. 1993a. Awifauna przelotna "Kostrzyneckiego Rozlewiska" nad Odrą kolo Cedynii. Przegl. Przyr. 4, 1: 51 - 61.
Dyrcz A. 1989. Tereny ważne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce. Prz. zool. 33: 417 - 437.
Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska - monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski.
Engel J., Majewski P. 1988. Numbers and species of non-breeding geese in the Słońsk reserve. Acta Orn. 24: 1 - 9.
Engel J. 1992. Monitoring ptakow oraz ocena zagrożeń rezerwatu "Słońsk". W: Agapow L. (ed). Flora i fauna rezerwatu przyrody "Słońsk". UW w Gorzowie Wlkp. 45 - 57..
Fruziński B. 1973. Ekologia ptaków Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego ze szczególnym uwzględnieniem Anatidae. Roczniki AR w Poznaniu, 30: 1 - 108.
Głowaciński Z., Bieniek M., Dyduch A., Gertychowa R., Jakubiec Z., Kosior A., Zemanek M. 1980. Stan fauny kręgowcow i wybranych bezkręgowców Polski - wykaz gatunkow, ich występowania, zagrożenie i statusochronny. Studia naturae, ser A, 21: 1 - 163.
Głowaciński Z. (ed.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL., Warszawa.
Głowaciński (ed.) 1992a. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. ZOPiZN PAN. Kraków.
Gólski Z., Urbańczyk Z. 1992. O ochrona zimowiska nietoperzy w Kostrzynie nad Odrą. Lubuski Przeglad Przyrodniczy, 3, 4: 25 - 29.
Graczyk R. 1985. Restytucja bobra europejskiego (Castor fiber) Linnaeus, 1758) w Wielkopolsce - introdukcja, liczebność i rozprzestrzenienie. Kronika Wielkopolska 4(39): 107 - 135.
Grimmett R.F.A., Jones T.A. 1989. Important Bird Areas in Europe. ICBP Techn. Publ. 9.
Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Gdańsk. 403 pp.
Hedicke H. 1927. Die Tierwelt. - Das Keudellsche Naturschutzgebiet Bellinchen an der Oder: 63 - 82. Neudamm.
Jabłoński A. 1992. Emys orbicularis (L.) - żółw błotny. In: Głowaciński Z. (ed). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa, 231-232.
Jakubiec Z. 1992. Anas acuta (Linne, 1758) - rożeniec. In: Głowaciński Z. (ed). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa, 107-108.
Jankowski W., Świerkosz K. 1995. Korytarz ekologiczny doliny Odry. Stan - Funkcjonowanie - Zagrożenia. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. 165 pp.
Jermaczek A. 1992. Rezerwat Słońsk. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników., 16 pp.
Jermaczek A. (ed) 1992a. (mscr). Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza terenu Starego Kostrzyna. Lubuski Klub Przyrodników.
Jermaczek A. 1992b. Populacja ohara Tadorna tadorna w rezerwacie Słońsk na tle europejskiej ekspansji gatunku. In: Górski W., Pinowski J. (ed.) Dynamika populacji ptaków i czynniki ja warunkujące. WSP Słupsk: 55 - 59.
Jermaczek A. 1994. Przyroda Ziemi Kostrzyńskiej. Lubuski Klub Przyrodników 24pp.
Jermaczek A., Czwałga T., Krzyśków T., Stańko R. 1990. Ptaki Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego w okresie lęgowym w latach 1987 - 1989. Lubuski Przegl. Przyrodn., 1, 2: 3 - 37.
Jermaczek A. , Czwałga T., Krzyśków T., Stańko R. 1993. Ptaki Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego w okresie lęgowym w latach 1990 - 1992. Przegl. Przyrodn. 4, 2: 21 - 39.
Jermaczek A., Czwałga T., Jackowiak B., Stanisławczyk J., Stańko R. 1994. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza terenów przygranicznych Środkowego Nadodrza. Przegl. Przyr. , 5, 3-4: 283-293.
Jermaczek A., Czwałga T., Stańko R., Rudawski W. 1994 a (mscr). Inwenytaryzacja użytków ekologicznych gmin Górzyca, Witnica, Słońsk i Boleszkowice. Projekt WWF "Zielona wstęga Odra Nysa". Lubuski Klub Przyrodników.
Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyśków T., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki Ziemi Lubuskiej. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin, 298 pp. Kamieniarz R. 1995. Zmiany areału i liczebności cietrzewia Tetrao tetrix w Borach Dolnośląskich w latach 1982 - 94 oraz propozycje aktywnej ochrony tego gatunku. Przegl. Przyr. 6, 3-4: 185 - 197.
Jermaczek A., Pawlaczyk P. 1994. Koncepcja ochrony przyrody i krajobrazu rejonu "Ujścia Warty". Mscr.
Jermaczek A., Radkiewicz J. 1989. Stan badań zoologicznych Środkowego Nadodrza. Przyroda Środkowego Nadodrza. WSP Zielona Góra:, 77-92.
Klejnotowski Z., Sikora S. 1995. Zmiany środowiskowe na tokowiskach cietrzewi Lyrurus tetrix w Borach Dolnośląskich In. Górski W., Pinowski J. Dynamika populacji ptaków i czynniki ją warunkujące. WSP Słupsk: 67-70.
Kuntze R. 1931. Studia porównawcze nad fauną kserotermiczną na Podolu, w Brandenburgii, Austrii i Szwajcarii. Lwów.
Kwaśniewski M. 1971. Ryś w szczecińskiem. Łowiec Polski, 2: 10.
Nowysz W., Wesołowski T. 1972. Ptaki Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego i okolic w okresie lęgowym. Notatki Przyrodnicze, 6: 3 - 31.
Majewski P. 1980. Słońsk - ważny rezerwat ptaków wodnych. Chrońmy Przyr. Ojcz., 36, 5: 5 - 13.
Majewski P. 1983. Evaluation of the role of the Slońsk Reserve (Poland) for waterfowl. Acta Orn. 19: 227 - 235.
Majewski P., Wiatr B. 1981. Znaczenie dolnego biegu Warty i Noteci dla ptakow wodno-błotnych. IN: Agapow L., Wiatr B. (ed). Zasoby Przyrody Województwa Gorzowskiego. OBiK TWWP, AWF i UW w Gorzowie: 189 - 199.
Mastyński J.1992. Ichtiofauna środkowego biegu Warty i jej zmiany wywołane zanieczyszczeniami w latach 1960 - 1990. Materiały z konferencji naukowej. Poznań.
Mizera T., Bereszyński A., Śmiełowski J. 1991. Bielik, Haliaeetus albicilla (L.) w województwie zielonogórskim w latach 1986-90. Lub. Przegl. Przyr. 2, 1: 17-29.
Okarma 1997. Wilk. Monografie przyrodnicze. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin.
Pawlaczyk P., Jermaczek A. 1995. Poradnik lokalnej ochrony przyrody. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, 241 pp.
Przybył A. 1976. Występowanie i możliwości zachowania dwuśrodowiskowych ryb anadromicznych w zlewni środkowej Warty. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., ser. C: 29: 7 - 38.
Przybył A. 1976a. Występowanie jesiotra zachodniego Acipenser sturio w dorzeczu Warty. Chrońmy Przyr. Ojcz. 32, 5: 5 - 12.
Przybysz J. 1997. Kormoran. Monografie przyrodnicze. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników. Świebodzin.
Pucek Z., Raczyński J. (red.). 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa.
Radkiewicz J. 1966. Płazy i gady powiatu sulęcińskiego. Rkps w Bibl. Zakładu Zoologii WSP w Krakowie.
Radkiewicz J. 1967. Nowe stanowisko żółwia błotnego Emys orbicularis L. na Ziemi Lubuskiej. Wszachświat 6: 161.
Radkiewicz J. 1985. Wyniki inwentaryzacji gniazd bociana białego w powiecie słubickim w latach 1974-75, Studia Naturae A., 28, 77-80.
Rafalski J. 1953. Fauna pajęczaków Parku Narodowego na wyspie Wolin. Ochrona Przyrody, 21.
Rutschke E. 1989. Słońsk - ein einzigartigen Vogelschutzgebiet in Mitteleuropa. Der Falke, 4: 113 - 115.
Ryszkowski L., Bałazy S. 1991. Strategia ochrony żywych zasobów przyrody w Polsce. ZBRiL PAN.
Sumiński P., Goszczyński J., Romanowski J. 1993. Ssaki drapieżne Europy. PWRiL. Warszawa, 298 pp.
Schalow H. 1919. Beitrage zur Vogelfauna der mark Brandemburg. Berlin.
Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski - rozmieszczenie i liczebnośc. PWN. Warszawa. 462 pp.
Tomiałojć L., Dyrcz A. 1993. Przyrodnicze wartosci dużych rzek i ich dolin w Polsce w świetle badań ornitologicznych. W: Tomiałojć L. (red). Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski. Wydawnictwo IOP PAN, Kraków, 121 - 134.
Urbański J.1968. Materiały do bibliografii zoologicznej Ziemi Lubuskiej i Pomorza Zachodniego oraz pogranicznych terenów zachodnich. Bad. fizjogr. nad Pol. zach. 5, 4: 293 - 407.
Urbański J. 1961. Świat zwierzęcy. W: Województwo zielonogórskie - monografia przyrodniczo - gospodarcza. Prace geograf. ekonom. 1: 133 - 163.
Wajda S., Żurek J. 1993. Europejska czerwona lista zwierząt i roślin zagrożonych wyginieciem w skali światowej. Inst. Ochr. Środowiska, Warszawa, 177 pp.
Wesołowski T., Winiecki A. 1988. Tereny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych i blotnych w Polsce. Not. Orn. 29: 3 - 25.
Winiecki A. 1987. Ostoje ptaków wodnych i błotnych. Przyr. Pol. 3: 14 - 17.
Winiecki A., Wesolowski T. 1987. Ostoje ptaków wodnych i błotnych w Polsce i probem ich ochrony. Człowiek i Środ. 4.
Witkowski A. 1992. Lampetra planeri (Bloch, 1784) - minóg strumieniowy . In: Głowaciński Z. (ed). Polska czerwona ksiega zwierząt. PWRiL. Warszawa
Wodziczko A., Urbański J., Czubiński Z. 1948. Przyroda żywa doliny Odry i jej ochrona. W: Grodek A., Kiełczewska - Zaleska, Zierhopfer A. (eds.) Monografia Odry. Inst. Zachodni, Poznań: 302 - 349.
Zieleniewski W. 1995. Charakterystyka ichtiofauny rzeki Pliszki. Lubuski Klub Przyrodników, Świebodzin. Maszynopis.
Zumpt F. 1931. Die Koleopterenfauna das Steppenheidebiotops von Bellinchen und Oderberg. Beitrage zur Naturdenkmalpflege, 14, 5.