Andrzej Jermaczek, Paweł Pawlaczyk
Tempo i kierunki zmian w przyrodzie pod wpływem antropopresji
Zmiany we florze
Gospodarcza działalność człowieka, wiążąca się ze świadomymi bądź nieświadomymi zmianami siedliskowymi i ze zmianami w strukturze krajobrazu roślinnego jest na rozpatrywanym terenie, podobnie jak wszędzie, powodem drastycznych zmian we florze obszaru. Straty we florze, do jakich doszło w czasach historycznych dotykają najbardziej dwie grupy gatunków:
- gatunki związane z efemerycznymi siedliskami namulisk i brzegów rzek, których ginięcie związane jest przede wszystkim z zanikiem takich siedlisk w rezultacie regulacji cieków wodnych i zmian ich cech hydrologicznych
- gatunki związane z murawami kserotermicznymi, i ze sprzężonymi z nimi ciepłolubnymi okrajkami. Ginięcie tej grupy gatunków związane jest z procesami sukcesji wtórnej, zachodzącymi w murawach po zaprzestaniu działania czynników, które ukształtowały te ekosystemy: wypasu, sporadycznych pożarów i erozji.
Wiele cennych i rzadkich gatunków, podawanych w dawniejszych opracowaniach florystycznych (literatura por. rozdz. 6.1) nie udało się już dzisiaj odnaleźć, mimo że starano się to zrobić podczas prowadzonych w terenie inwentaryzacji przyrodniczych. Lista gatunków, które w czasach historycznych wyginęły na rozpatrywanym obszarze, obejmuje między innymi następujące taksony ujęte na ogólnopolskiej lub regionalnej "czerwonej liście":
¨ Miłek polny (Adonis aestivalis) - był podawany z rezerwatu "Bielinek" (Celiński i Filipek 1958), współcześnie już go tam nie odnaleziono (Zając i in. 1992);
¨ Czosnek grzebieniasty (Allium carinatum) - był notowany w rezerwacie Bielinek (Celiński i Filipek 1958), współcześnie już tam go nie znaleziono (Zając i in. 1992);
¨ Zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris) - gatunek notowany niegdyś w rezerwacie "Bielinek" oraz w okrajkach zarośli kserotermicznych rejonu Owczar i Górzycy (Celiński i Filipek 1958, Filipek 1962), nie potwierdzony współcześnie (Zając i inni 1992, Kujawa-Pawlaczyk 1996).
¨ Kokornak wielkokwiatowy (Aristolochia clematis) - był notowany w rezerwacie Bielinek (Celiński i Filipek 1958), współcześnie już tam go nie znaleziono (Zając i in. 1992). Gatunek jest uważany za archeofit pochodzenia południowoeuropejskiego;
¨ Buławnik wielkokwiatowy (Cephalantera alba) - na badanym obszarze był notowany w rezerwacie Bielinek jeszcze w latach 50-tych, ale zdaje się że już tam wyginął (Zając i wsp. 1992).
¨ Ozorka zielonawa (Coeloglossum viride) - gatunek obecnie w Wielkopolsce i na Pomorzu zupełnie wymarły. Ciaciura (1988) zestawia 6 stanowisk w okolicach Zgorzelca i Bogatyni, które prawdopodbnie już nie istnieją.
¨ Kokorycz drobna (Corydalis pumila) - jej stanowisko notowano w połowie XIX wieku "Koło Słubic", współczesne poszukiwania przyniosły wynik negatywny (Burska i Myszkowska 1993)
¨ Śmiałek szczeciniasty (Deschampsia setacea) - gatunek obecnie w Polsce całkowicie wymarły. Jedno z dwóch krajowych stanowisk istniało k. Gozdnicy. Istnieje stanowisko tego gatunku w okolicy Muskau, po niemieckiej stronie doliny Nysy (Frey 1993);
¨ Szyplin zielny (Dorycnium herbaceum) - gatunek obecnie w Polsce zupełnie wymarły, notowany był niegdyś tylko na dwóch stanowiskach w Polsce, z których jedno leżało w rezerwacie Bielinek. Od 1971 już nie obserwowany; miejsce gdzie niegdyś występował zarosły krzewy tarniny (Baryła 1993c);
¨ Nawodnik naprzeciwlistny (Elatine hydropiper) - w XIX w. występował nad Odrą k. Słubic (Żukowski 1975).
¨ Nawodnik trójpręcikowy (Elatine triandra) - był jeszcze w latach 30-tych podawany z okolic Niwicy (Żukowski 1975).
¨ Dymnica różowa (Fumaria schleicheri) i dymnica drobnokwiatowa (Fumaria vaillantii) - Podane z rezerwatu "Bielinek" (Celiński i Filipek 1958), współcześnie nie odnalezione (Zając i in. 1992);
¨ Gółka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea) - Ciaciura (1988) notuje ją z okolic Trzebiela, jednak współcześnie stanowiska nie udało się odszukać
¨ Zachyłka Roberta (Gymnocarpium robertianum) - znane było jej stanowisko w oklicy ujścia Bobru do Odry (Ciaciura 1988), nie udało się jej tam odnaleźć.
¨ Oman niemiecki (Inula germanica) - gatunek obecnie w Polsce zupełnie wymarły, występował tylko na jednym stanowisku w rezerwacie Bielinek, gdzie zginął już w latach 70-tych (Baryła 1993d)
¨ Lindernia procumbens (Lindernia procumbens) - jeszcze w 1940 była notowana k. Krosna Odrzańskiego, dziś już tam jednak nie występuje Była związany ze zbiorowiskami namuliskowymi (Zając A i Zając M. 1993).
¨ Listera sercowata (Listera cordata) - Była notowana w okolicy Zgorzelca (Ciaciura 1988), jednak współcześnie stanowiska nie dało się odszukać;
¨ Brzeżyca jednokwiatowa (Litorella uniflora) - gatunek w Polsce narażony na wyginięcie, choć jeszcze liczny w jeziorach lobeliowych Pomorza. Miał 10 stanowisk w Borach Dolnośląskich, w rejonie Gubin - Trzebiel - Przewóz, od dawna nie odszukanych (Szmeja 1988, 1993a)
¨ Płytek błotny (Ludwigia palustris) - gatunek w Polsce zupełnie wymarły, ostatnie polskie stanowiska miał na rozpatrywanym tu obszarze: k. Zasiek, Brodów i Mielna (Zarzycki 1993b). Związany był ze zbiorowiskami aluwialnymi.
¨ Elizma wodna (Luromium natans) - na przełomie XIX i XX wieku notowany na rozpatrywanym obszarze w okolicy Gubina, dziś stanowisko to nie istnieje (Szmeja 1993b)
¨ Storczyk purpurowy (Orchis purpurea) - w początkach XX wieku występował w rezerwacie Bielinek, dziś tam nie obserwowany (Zarzycki 1993c)
¨ Gołek białawy (Pseudorchis albida) - Był notowany k. Zgorzelca (Ciaciura 1988), jednak współcześnie stanowiska nie dało się odszukać;
¨ Przygiełka brunatna (Rhynchospora fusca) - notowana na kilkunastu stanowiskach na Ziemi Lubuskiej, z których kilka leżało w badanym obszarze, dziś jej rozmieszczenie nie jest w pełni zbadane, ale stanowiska z pasa przygranicznego od dawna nie są potwierdzone (Herbichowa 1993). Przygiełka występuje natomiast już w bliskim sąsiedztwie badanego obszaru, na torfowisku k. Nowogrodu Bobrzańskiego (Chmiel i Jackowiak 1991).
¨ Wężymord stepowy (Scorzonera purpurea) - Był notowany w murawach kserotermicznych rezerwatu "Bielinek" (Celiński i Filipek 1958) oraz z rejonu Owczar i Górzycy (Filipek 1962). Współcześnie żadne z tych stanowisk nie zostało potwierdzone (Zając i in. 1992)
¨ Tarczyca mniejsza (Scutellaria minor) - według Czubińskiego (1961) miała rosnąć w powiecie Lubsko na swych jedynych polskich stanowiskach. Nie udało się ich odszukać. Mirek i in. (1995) uważają ten gatunek, o atlantyckim typie zasięgu, tylko za efemerofit w polskiej florze.
¨ Czyściec kosmaty (Stachys germanica) - Był podany z rezerwatu "Bielinek" (Celiński i Filipek 1958), ale już tam nie rośnie (Zając i in. 1992);
¨ Kotewka orzech wodny (Trapa natans) - notowana niegdyś k. Kostrzyna, Gubina, oraz w Radomierzycach (Piórecki 1980, 1993), współcześnie nie odnaleziona mimo poszukiwań
Nieznany jest los stanowisk wielu gatunków górskich (Alchemilla glabra, Arnica montana, Dentaria enneaphyllos, Cardamine halleri, Carex pauciflora, Cicerbita alpina, Galium rotundifolium, Geranium phaeum, Gymnocarpium robertianum, Huperzia selago, Luzula sylvatica, Petasites albus, Pleurospermum austriacum, Polygonatum verticillatum, Polystichum brauni, Polystichum lonchitis, Ranunculus nemorosus, Savia glutinosa, Thelypteris limbosperma, Trifolium spadiceum, Valeriana sambucifolia). Ich stanowiska na rozpatrywanym obszarze zestawił Ciaciura (1988), prawdopodbnie większość z nich ma już tylko znaczenie historyczne. Kilkadziesiąt dalszych gatunków jest bezpośrednio zagrożonych wyginięciem.(por. rozdz. 6.1).
Równolegle z ginięciem gatunków hemerofobowych zachodzi proces wzbogacania flory lokalnej o gatunki obce, które dostały się na rozpatrywany obszar dzięki działalności człowieka, zadomowiły się na nim i dziś tworzą tu trwałe populacje. Do gatunków trwale zadomowionych w zbiorowiskach naturalnych (por. Kornaś 1968) należą np:
¨ Robinia akacjowata (Robinia pseudoacacia) - północnoamerykański gatunek drzewa sprowadzony do Europy w XVII w. i od tego czasu sadzony w zadrzewieniach i lasach. Z takich stanowisk intensywnie i szybko rozprzestrzenia się spontanicznie, wkraczając w fitocenozy naturalne i seminaturalne, przebudowując je znacząco. Gatunek ten szczególną ekspansywność wykazuje na zboczach doliny, gdzie gwałtownie wkracza do lasów zboczowych i w murawy kserotermiczne. Takie zachowanie sie robinii opisywano już zresztą wielokrotnie (Ćwikliński 1972, Ceynowa-Giełdoń 1986). Zarośla robinii przybierają charakter odrębnego, ksenospontanicznego zbiorowiska roślinnego Chelidonio-Robinietum (por. dalej), o runie budowanym głównie przez nitrofilne gatunki ruderalne i okrajkowe. Inwazja robinii jest jednym z poważniejszych wyzwań dla ochrony przyrody na badanym obszarze.
¨ Powojnik pnący (Clematis vitalba) - południowoeuropejski gatunek pnącza, rozprzestrzeniający się w lasach typu łęgów zboczowych, zwłaszcza w rezerwacie "Bielinek" i w okolicach Górzycy, ale także i w innych miejscach na zboczu doliny Odry.
¨ Stokłosa płonna (Bromus sterilis) - gatunek pochodzący z południowej Europy, masowo pojawiający się w murawach kserotermicznych rezerwatu Bielinek (Zając i in. 1992, 1993). Jest obecny także w wielu innych miejscach na zboczach doliny Odry, np. w rejonie Gozdowic i Górzycy.
¨ Niecierpek drobnokwiatowy (Impatiens parviflora) - gatunek pochodzenia środkowoazjatyckiego. Sprowadzony w XIX wieku do europejskich ogrodów botanicznych, rozprzestrzenił się w całej środkowej Europie, wkraczając w fitocenozy żyznych lasów, a optimum znajdując w nitrofilnych okrajkach. W takich też miejscach występuje na rozpatrywanym terenie, przede wszystkim w kompleksach leśnych. Masowość występowania niecierpka drobnokwiatowego jest uznanym indykatorem stopnia antropogenicznego przekształcenia szaty roślinnej danego terenu (Kujawa-Pawlaczyk mscr). Powszechność jego występowania w dolinie Nysy, choć po części jest po prostu rezultatem dominacji sprzyjających mu siedlisk łęgowych i grądowych, świadczy o głębokości antropogenicznych przekształceń szaty roślinnej doliny.
¨ Niecierpek gruczołowaty (Impatiens glandulifera) - pochodzący z Himalajów i Indii Zachodnich, jest przykładem rośliny - uciekiniera z upraw ogródkowych. Proces jego dziczenia i rozprzestrzeniania się w naturalnych zbiorowiskach w Europie Zachodniej jest już daleko zawansowany (Lohmayer i Sukopp 1993), a w Polsce obserwowany od ponad 25 lat (Jasnowski 1968, Zając E.U., Zając A. 1973). W dolinie Nysy Łużyckiej notowano ten gatunek w naturalnych zbiorowiskach łęgowych w okolicy Gubina już w 1937, co jest pierwszym pochodzącym z ziem obecnej Polski doniesieniem o osiągnięciu przezeń stadium holoagriofita (Kornaś 1968). Obecnie na dolnym i środkowym odcinku doliny Nysy nie obserwowaliśmy występowania tego gatunku w zbiorowiskach naturalnych, być może z braku większej liczby płatów takich zbiorowisk. Bardzo obficie występuje on jednak na siedliskach łęgowych nad górną Nysą, zwłaszcza na jej odcinku przebiegającym przez kompleks leśny Trzciniec-Posada. W pasie nadbrzeżnym gatunek ten buduje własne zbiorowisko ksenospontanicze, dające się zidentyfikować ze znanym z Europy Zachodniej Impatienti-Solidaginetum, występuje też w zbiorowisku zdominowanym przez inny neofit, rdest sachaliński.
¨ Rdest sachaliński (Reynoutria sachalinensis) - jeden z gatunków, które dopiero niedawno wkroczyły do zbiorowisk naturalnych, osiągając status holoagriofita. Pochodzi z Japonii i Sachalinu. W dolinie Nysy neofit ten występuje masowo na brzegach rzeki na całym jej południowym odcinku od granicy państwowej po Zgorzelec. Zwarte ziołorośla rdestu, choć stanowiące zbiorowisko o antropogenicznym charakterze, stanowią swego rodzaju osobliwość geobotaniczną, a przy tym są elementem wyróżniającym dla doliny Górnej Nysy
¨ Nawłoc późna (Solidago serotina) - gatunek pochodzenia północnoamerykańskiego, choć występuje w całej dolinie Nysy, nie osiąga zazwyczaj statusu dominanta zbiorowiska ksenospontanicznego wykształcającego się na brzegach rzeki. Występowanie nawłoci ograniczone jest do stanowisk w lasach łęgowych i w ich lukach. Miejscami Solidago serotina wkracza na siedliska ruderalne, np. na ruiny dawnych osad, albo na porzucone pola, tam osiagając znacznie większą liczebność populacji i mogąc lokalnie stać się dominantem.
¨ Czeremcha amerykańska (Padus serotina) - Krzew a rzadziej niewielkie drzewo pochodzenia północnoamerykańskiego, masowo sadzone w lasach przez leśników jako tzw. "domieszka fitomelioracyjna", spontanicznie rozprzestrzeniające się w sąsiadujących z takimi uprawami fitocenozach leśnych. Czeremcha rozpanoszyła się np. w Puszczy Piaskowej i w Lasach Mieszkowickich, miejscami utrudniając wręcz normalne prowadzenie gospodarki leśnej.
¨ Rzepień włoski (Xanthium albinum ssp. riparium, =X. riparium), - zawleczony z północnej Ameryki w XIX wieku. Dolina Warty stanowi, jak się wydaje, centrum występowania tego neofita w Polsce. W Europie ten gatunek najczęstszy jest w dorzeczu Łaby, Dunaju i Odry (Lohmeyer i Sukopp 1992).
¨ Uczep amerykański (Bidens frondosa =B. melanocarpus). Północnoamerykański gatunek uczepu - zawleczony z Ameryki Północnej na przełomie XIX i XX wieku. W dolinie Odry gatunek ten odnotowano po raz pierwszy poniżej Słubic w 1896 r. W latach 30-tych XX w. znaleziono pierwsze stanowiska w dolinie Warty (Kostrzyn - 1935, Słońsk - 1940; Trzcińska 1961). Dziś Bidens frondosa w dolinie Odry, Warty i Nysy jest pospolity, podobnie jak w dolinach innych rzek Europy, przede wszystkim Zachodniej (Lohmeyer i Sukopp 1992).
¨ Moczarka kanadyjska (Elodea canadensis) - zawleczona z Ameryki Północnej w XIX wieku, pospolita dziś już we wszystkich wodach Polski, i oczywiście badanego terenu
¨ Klon jesionolistny (Acer negundo) - gatunek drzewiasty pochodzenia północnoamerykańskiego, pojawiający się w zadrzewieniach łęgowych w dolinie Warty i Odry, a spotykany też nad Nysą, ale nie odgrywający nigdzie roli dominanta
Środowiskami najbardziej - jak się wydaje - narażonymi na inwazję obcych gatunków, są nadrzeczne łęgi i ich okrajki. Zbiorowiska te mają "otwarty" charakter, co umożliwia łatwe zadomawianie się w nich gatunków allochtonicznych, a rzeka spełnia funkcję bardzo skutecznego szlaku transportu ich diaspor.
Tendencje inwazyjne wykazują nie tylko kenofity, ale i niektóre gatunki rodzime, oraz archeofity. Do przykładów należeć mogą np: perz pospolity (Agropyron repens), ostrożeń polny (Cirsium arvense), pokrzywa (Urtica dioica), bylica pospolita (Artemisia vulgaris), popłoch pospolity (Onopordon acanthium), gwałtownie rozprzestrzeniające się choćby na porzuconych odłogiem polach, zwłaszcza na żyźniejszych glebach, czy trzcinnik piaskowy (Calamagrostis epigeios), którego łany zajmują duże przestrzenie w dolinie Odry, na pierwotnych siedliskach całkowicie dziś zniszczonego łęgu topolowego.
Procesy degeneracji i regresji w zbiorowiskach roślinnych
Zagrożeniem dla istnienia fitocenoz, reprezentujących unikatowe zbiorowiska roślinne są często obserwowane na badanym terenie procesy degeneracji i regresji, wywołane rozmaitymi przyczynami, ale prowadzące do destrukcji pierwotnej kompozycji florystycznej i struktury fitocenozy, a także do rozpadu mechanizmów jej funkcjonowania. Najpospolitsze w rozpatrywanym pasie są:
Procesy degeneracji i regresji fitocenoz pod wpływem zmiany stosunków wodnych. Procesy te to np:
· zmiana stosunków wodnych w dolinach rzek, polegająca przede wszystkim na uchyleniu okresowych zalewów den dolinnych wodami rzecznymi, wywołuje znaczne zmiany w strukturze zbiorowisk roślinnych. Zmiany te mają charakter degeneracji i regresji istniejących pierwotnie w takich warunkach fitocenoz o charakterze łęgowym (zarówno lasów łęgowych jak i łąk zalewowych) i rozwoju na ich miejsce fitocenoz grądowych (lasów typu grądu, świeżych łąk rajgrasowych). Fitocenozy w toku tego procesu cechują się labilnym składem florystycznym, z obecnością zarówno reliktów pierwotnej fitocenozy, jak i gatunków fitocenozy grądowej. Bardzo częsta jest także obecność grupy gatunków ruderalnych, których pojaw związany jest z zaburzeniem w fitocenozie. Procesy takie są bardzo pospolite np. w całej dolinie Nysy Łużyckiej, gdzie praktycznie brak już dziś niezniekształconych siedlisk łęgowych. Ich występowanie odnotowano także w łęgach nad Odrą i Wartą, zwłaszcza w tych ich płatach, które odcięte są od rzeki obwałowaniami.
· osuszanie torfowisk w oczywisty sposób powoduje zanik procesu torfotwórczego i regresję odpowiednich fitocenoz. Podobne skutki wywołuje jednak każda zmiana reżimu wodnego, w jakim funkcjonuje torfowisko. Np. wykonanie zrębu zupełnego w partii lasu przylegającej do torfowiska powoduje - na skutek zachwiania lokalnej gospodarki wodnej przez ograniczenie transpiracji - gwałtowny wzrost jego uwilgotnienia. Może to prowadzić do zalania powierzchni torfowiska i zniszczenia fitocenoz torfotworczych, albo np. do zwiększenia śmiertelności w populacji drzew rosnących na torfie i eutrofizacji torfowiska w wyniku rozkładu ich martwych szczątków (por. Jasnowska 1995). Każda zmiana typu gospodarki wodnej torfowiska, mogąca być rezultatem np. prac hydrotechnicznych prowadzonych nawet w znacznej od niego odległości, owocuje degeneracją fitocenoz związanych z tym układem. Szczególnie czułe są ombrotroficzne torfowiska wysokie i przejściowe, bardzo wrażliwe na eutrofizację. Pospolitość na całym rozpatrywanym obszarze fitocenoz torfowiskowych wykazujących objawy degeneracji świadczy o powszechności wymienionych tu procesów. Szczególnie często spotykane są torfowiska wysokie przesuszone w wyniku prób melioracji, oraz torfowiska wysokie zniekształcone w rezultacie gospodarki leśnej prowadzonej w ich sąsiedztwie.
Procesy degeneracji zbiorowisk leśnych pod wpływem gospodarki leśnej są na rozpatrywanym terenie zjawiskiem równie pospolitym, jak i w całej Polsce. Największy zasięg i znaczenie ma proces przekształcania fitocenoz pod wpływem uprawy sosny na siedliskch przynależnych pierwotnie lasom liściastym. Niemal cały areał mezotroficznych lasów debowych i dębowo-bukowych porstają dziś sztuczne drzewostany sosnowe. Zmiany, zachodzące pod wpływem uprawy sosny w ich runie mają niekiedy postać borowacenia (=pinetyzacji sensu Olaczek 1972, 1974) , tzn. wzrostu udziału i roli gatunków borowych, równie powszechne są jednak przypadki formowania się w takich warunkach fitocenoz z dominacją w runie gatunków nieleśnych, łąkowych, okrajkowych, zaroślowych bądź wręcz ruderalnych. W rezultacie duża część lasów rozpatrywanego obszaru niczym nie przypomina składem gatunkowym runa fitocenoz leśnych !
Nawet mniej drastyczne metody gospodarki leśnej powodują widoczne zmiany degeneracyjne w fitocenozach. Na rozpatrywanym obszarze odnotowano praktycznie wszystkie z opisanych w Polsce (por. Olaczek 1972, 1974, Czerwiński 1995) formy degeneracji fitocenoz:
· monotypizację, czyli uproszczenie składu gatunkowego i struktury fitocenoz
· juwenalizację, czyli upodobnienie fitocenoz do wczesnych stadiów ich rozwoju w toku procesów sukcesji
· fruticetyzację, czyli wzrost udziału w fitocenozach gatunków krzewów, typowych w zasadzie dla zbiorowisk zaroślowych (np. Prunus spinosa, Rosa sp. div., Crataegus sp. div., Rubus sp. div.)
· cespityzację, czyli wzrost udziału traw w runie, aż do ich facjalnej dominacji (trawy te mogą przy tym należeć do gatunków leśnych - np. Poa nemorais, Milium effusum, porębowych - Calamagrostis epigeios, bądź łąkowych - Arrhenatherum elatius, Holcus lanatus).
· "epilobietyzację", czyli zdominowanie runa fitocenoz przez gatunki porębowe (np. Rubus idaeus, Calamagrostis epigeios - por. Krotoska, Ratyńska-Nowak, Szwed 1985).
· "geranietyzację" (="terofityzację"), czyli zdominowanie runa fitocenoz przez terofity ruderalne, wywodzące się z nitrofilnych okrajków (Geranium robertianum, Moehringia trinerva, Impatiens parviflora - por. Brzeg i Krotoska 1984).
· neofityzację, czyli zdominowanie runa fitocenoz przez gatunki obcego pochodzenia geograficznego, które zadomowiły się w naturalnych zbiorowiskach leśnych (np. Impatiens parviflora, Padus serotina; por. także wyżej).
Na rozpatrywanym obszarze udział w roślinności leśnej fitocenoz, których struktura florystyczna nie nosi przejawów degeneracji, jest minimalny, a przy tym są to w większości fitocenozy na oligotroficznych siedliskach borowych, z natury swojej ograniczających pulę gatunków roślin, które mogą rozwijać się w takich warunkach. Niemal wszystkie lasy na siedliskach eutroficznych, a w jeszcze większym stopniu na siedliskach mezotroficznych, noszą mniej lub bardziej wyraźne ślady zniekształcenia.
Sukcesja wtórna w fitocenozach półnaturalnych. Zgodnie z ogólnymi prawidłowościami funkcjonowania układów ekologicznych, zmiana warunków ich funkcjonowania wyzwala zmianę układu (Pawlaczyk 1993). Występujące na rozpatrwanym terenie fitocenozy półnaturalne to przede wszystkim łąki, których istnienie uwarunkowane jest koszeniem w odpowiednim rytmie, oraz murawy kserotermiczne, których powstanie uwarunkowane było wypasem przez bydło i owce, oraz sporadycznym wypalaniem.
Najbardziej widocznym przejawem zmian zachodzących w murawach po zaniechaniu wypasu jest inwazja krzewów i rozwój ciepłolubnych zarośli. Spośród rodzimych gatunków charakter najbardziej ekspansywny wykazuje tarnina. Rozwojowi zarośli można przeciwdziałać przez wycinanie krzewów - promotorów sukcesji, co jest często proponowaną metodą ochrony muraw (Ceynowa-Giełdoń 1986, Michalik 1990, Pawlaczyk 1993).
Mniej widoczne, ale równie lub nawet bardziej niebezpieczne dla zachowania różnorodności biologicznej kwietnych muraw są zmiany w strukturze florystycznej, wyrażające się spadkiem bogactwa gatunkowego i zmianą struktury dominacji, a także zmiany w strukturze populacji gatunków budujących murawy. Jednym ze sposobów oddziaływania wypasu jest lokalne niszczenie zwartej murawy, w wyniku czego powstają nisze dla rozwoju młodych osobników gatunków stepowych, co umożliwia odnawianie się ich populacji. Znamienne jest wysokie bogactwo florystyczne muraw kserotermicznych, opisywanych przez badaczy jeszcze kilkadziesiąt lat temu (Filipek 1962), gdy były one wypasane, mimo że obserwatorzy podkreślali "zniszczenia powodowane przez owce". W przypadku niektórych cennych gatunków - składników muraw kserotermicznych - związek ich występowania z wypasem jest dostrzegany od dawna (np. Eryngium campestre, Filipek 1962).
Podobny charakter mają zmiany zachodzące na niegdyś użytkowanych łąkach po zaprzestaniu ich koszenia. Na siedliskach świeżych dochodzi w takich warunkach najczęściej do wykształcenia się fitocenoz o charakterze ruderalnym, jak np. zbiorowisko Cirsium arvense-Urtica dioica. Na siedliskach wilgotnych procesy sukcesji prowadzą najczęściej w kierunku rozwoju w miejsce roślinności łąkowej ziołorośli, albo rozległych turzycowisk lub trzcinowisk. Następnymi etapami procesu jest rozwój populacji krzewów oraz drzew i sukcesja w kierunku lasu.
Zarówno w przypadku muraw kserotermicznych, jak i w przypadku łąk, pierwszy etap sukcesji wtórnej uruchomionej zarzuceniem ich użytkowania ma charakter degeneracji pierwotnie istniejącej fitocenozy.
Zmiany struktury krajobrazu roślinnego
Począwszy od lat 30-tych XX wieku na całym rozpatrywany terenie zaznacza się wyraźnie proces ograniczania zasięgu gospodarki rolnej. Proces ten, a także związane z nim wycofywanie się osadnictwa z najmniej sprzyjających mu terenów, nabrał przyspieszenia po II wojnie światowej w zwiazku z migracjami ludności. Z kolejnym epizodem zarzucania gospodarki rolniczej na znacznych fragmentach obszaru mamy do czynienia współcześnie, w rezultacie ostatnich przemian ekonomicznych. Te procesy społeczno-gospodarcze pociągają za sobą także konsekwencje przyrodnicze:
· obecność na badanym obszarze płatów fitocenoz powstałych na dawnych użytkach rolniczych, najczęściej pod wpływem ich zalesienia. Fitocenozy te mają najczęściej charakter leśnych zbiorowisk zastępczych i nie dają się zidentyfikować z żadnym z naturalnych lub półnaturalnych zespołów roślinnych.
· obecność na badanym obszarze wielkobszarowych płatów fitocenoz ugorowych, jakie rozwijają się na porzuconych polach. Są to najczęściej rozległe traworośla z rzędu Agropyretalia, a czasem również fitocenozy o charakterze ruderalnym z facjalną dominacją Cirsium arvense, Urtica dioica, Tanacetum vulgare, Solidago serotina, Onopordon acanthium lub innych gatunków
· powszechność procesów sukcesji wtórnej rozpoczynającej się po uwolnieniu fragmentów terenu spod użytkowania rolniczego
· gwałtowne ubywanie z krajobrazu fitocenoz o charakterze półnaturalnym, uwarunkowanych określonymi typami użytkowania ziemi, jak np. murawy kserotermiczne i łąki
Drugi ważny kierunek zmian, jakie zachodziły ostatnio i zachodzą współcześnie w krajobrazie rozpatrywanego obszaru to reakcja roślinności na zmiany stosunków wodnych. Przejawami jej są - omowione wyżej w sposób bardziej szczegółowy:
· zastępowanie w dolinach rzecznych fitocenoz o charakterze łęgowym fitocenozami grądowymi
· ubywanie z krajobrazu fitocenoz hydrogenicznych, w tym szczególnie torfowisk wysokich i przejściowych, na skutek odwodnienia ich siedlisk
Procesy te sprawiają, że z punktu widzenia dynamiki roślinności krajobraz rozpatrywanego obszaru jest krajobrazem, w którym dominują procesy degeneracji i regresji fitocenoz (por. Faliński 1989) ! W najwyższym stopniu niepokojące jest, że procesy te dotyczą tych elementów szaty roślinnej, które są najcenniejsze z punktu widzenia ochrony przyrody.
Dynamika fauny
Podobnie jak flora, fauna omawianego obszaru ma charakter dynamiczny. Liczne gatunki znikają, wyeliminowane przez inne, lub wycofują się wyparte przez zmieniające się warunki środowiska, inne zwiększają swoją liczebność, zasiedlając nowe obszary i środowiska. Od kilkuset lat głównym czynnikiem kształtującym większość zmian w środowisku jest działalność człowieka. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat wpływ tej dzialalności stał się tak znaczny, że dotknął prawie wszystkich środowisk i znacznej większości zamieszkujących je gatunków. W przypadku wielu gatunków, zmiany te były na tyle duże, że spowodowały całkowitą eliminację ich populacji z omawianego obszaru.
Przykłady gatunków zwierząt, które w czasach historycznych wymarły na omawianym obszarze:
¨ Skójka perłorodna Margaritifera margaritifera - gatunek wymarły w calej Polsce. Do końca XIX w występowała w południowo-zachodniej części kraju, także na terenach objetych projektem, np. w Nysie Łuzyckiej, w której wyginęła prawdopodobnie na przelomie stuleci (Pax 1932, Dyduch Falniowska 1992)
¨ Jesiotr zachodni Acipenser sturio - niegdyś gatunek pospolity, w końcu XIX w. prawie całkowicie wyginął w dolinie Odry, prawdopodobnie w wyniku wzrastającego zanieczyszczenia wód i presji rybackiej (Grabda 1968, Dyduch 1979), od kilkudziesięciu lat prawdopodobnie wymarły w całej Polsce, również na terenie objętym projektem.
¨ Drop - Otis tarda - w badanym pasie regularnie występował do końca lat 70-tych, głównie w rejonie Słubic i Górzycy. Jeszcze w roku 1975 na północ od Słubic stwierdzono 26 osobników (Bereszyński 1977). Po roku 1979 tylko sporadycznie stwierdzano ptaki zalatujące ze strony niemieckiej (Jermaczek et al 1995). Wydaje się, że zmiany w strukturze uzytkowania gruntów, a szczególnie wzrost powierzchni nieuzytków, powinny sprzyjać ewentualnym próbom restytucji dropia.
¨ Sokół wędrowny Falco peregrinus - na omawianym obszarze, podobnie jak w calej Polsce Zachodniej wyginął w latach 40-tych lub 50-tych (Dyrcz et al 1991, Jermaczek et al 1995). Ostatnio pojawiające się obserwacje ptaków, w kontekscie rozwijajacych się reintrodukowanych populacji tego gatunku na zachodzie Europy, wskazują na możliwośc ponownego zasiedlenia tego terenu.
¨ Kulon Burhinus oedicnemus - w XIX wieku, a nawet jeszcze w okresie miedzywojennym był gatunkiem lęgowym. Podobnie jak w całej zachodniej Polsce wyginął całkowicie i od połowy naszego wieku nie był już nawet obserwowany.
¨ Kraska Coracias garrulus - gatunek wymarły w całej zachodniej Polsce. Na omawianym obszarze ostatnie stwierdzenia regularnego gniazdowania pochodzą z początku lat 70-tych. W rejonie ujscia Warty w latach 1969-72 stwierdzono 8 - 11 par (Nowysz, Wesołowski 1972), jednak z lat 80-tych brak już jakichkolwiek obserwacji (Jermaczek et. al 1995). Na Śląsku, w okolicach Weglińca ostatnie kraski zanotowano w roku 1962 (Dyrcz et al 1991). Wyjątkowo w okolicach Bobrowic prawdopodobny lęg stwierdzono jeszcze w roku 1982 (Agopow, Radkiewicz 1983).
Liczne przykłady gatunków silnie zagrożonych, w ostatnich dziesięcioleciach drastycznie zmniejszających swoją liczebność przedstawiono w rozdziale poświęconym faunistycznej charakterystyce obszaru. Tu wymienić można najbardziej spektakularne przyklady: minoga strumieniowego Lampetra planeri, żółwia błotnego Emys orbicularis, żmiję Vipera berus, rożeńca Anas acuta, błotniaka zbożowego Circus cyaneus, błotniaka popielatego Circus pygargus, orlika krzykliwego Aquila pomarina, rybołowa Pandion haliaetus, kropiatkę Porzana porzana, derkacza Crex crex, bataliona Philomachus pugnax, rybitwę białoczelną Sterna albifrons, cietrzewia Tetrao tetrix, pójdźkę Athene noctua czy dudka Upupa epops
Świadome lub nieświadome wprowadzanie nowych taksonów, w powiązaniu z daleko idącymi zmianami w środowisku powodują rozprzestrzenianie się gatunków obcych i kosmopolitycznych, często kosztem wypierania lub całkowitej eliminacji fauny rodzimej. Przykłady gatunków obcych, nowych na badanym obszarze to między innymi:
¨ Tygrzyk paskowany Argyope bruennicki - pająk o zasięgu południowo-wschodnim, rozprzestrzeniajacy się na zachód. W Polsce Zachodniej pojawił się w połowie XX wieku, obecnie, na przełomie lat 80-tych i 90-tych stał się stałym elementem fauny.
¨ Pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss - jest dla Polski elementem obcym. Do wielu cieków, np. Pliszki, przedostaje się z hodowli.
¨ Sierpówka Streptopelia decaosto - gatunek południowy, w wyniku burzliwej ekspansji Polske i omawiany obszar zasiedlił w latach 50-tych i 60-tych.
¨ Norka amerykańska Mustela vison - sprowadzona do Europy jako zwierzę fermowe. Zbiegłe z niewoli osobniki rozprzestrzenily się bardzo szybko, w latach 60-tych i 70-tych zasiedlając prawie cały kraj. Obecnie występuje w całym pasie pogranicza polsko-niemieckiego, stabilna i liczna populacja stwierdzona została np. na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego (M. Bartoszewicz inf. ustna).
¨ Szop pracz Procyon lotor - gatunek amerykański, w Europie hodowany. Zbiegłe z niewoli o aklimatyzowane osobniki utworzyły dzikie, szybko rozprzestrzeniające się populacje (Sumiński, Goszczyński, Romanowski 1993). Zasięg populacji niemieckiej, rozprzestrzeniającej się na wschód objął już obszar "Zielonej wstęgi".
¨ Jenot Nyctereutes procyonoides - drapieżnik rozprzestrzeniający się ze wschodu. Obszar "Zielonej wstęgi" zasiedlił w latach 80-tych.
¨ Piżmak Ondatra zibethicus - z niewielkiej introdukowanej w roku 1905 populacji rozprzestrzenil się na cała prawie Europę, w połowie naszego stulecia zasiedlajac caly kraj. Obecnie jest gatunkiem pospolitym w calym omawianym pasie.
Procesy synantropizacji lub przełamywania różnego rodzaju barier prowadzą także do mniej lub bardziej nagłego wzrostu liczebności populacji gatunków rodzimych i zasiedlania przez nie nowych obszarów. Przyklady takich gatunków to między innymi:
¨ Kormoran Phalacrocorax carbo - w wyniku dynamicznego wzrostu liczebności na przelomie lat 70-tych i 80-tych osiedlił się na terenie Kostrzynskiego Zbiornika Retencyjnego, gdzie po kilku latach jego liczebność przekroczyła 500 par. Próby gniazdowania podejmowal również na stawach w Czetowicach i Parowej, a być może takze innych, mniejszych kompleksach, jednak z uwagi na konflikt z gospodarką rybacką ze stanowisk tych został wyeliminowany.
¨ Łabędź niemy Cygnus olor - niegdyś gatunek lęgowy, później wytępiony prawie doszczętnie. W poczatkach XX w. na badanym obszarze nie gniazdował. Pierwsze lęgowe pary pojawily się dopiero w latach 50-tych i 60-tych (Dyrcz et al 1991, Jermaczek et al. 1995). Obecnie gniazduje tu około 200 par lęgowych.
¨ Gegawa Anser anser - podobnie jak poprzedni gatunek, jeszcze w połowie naszego wieku prawdopodobnie nie gniazdowała. Pierwsze legowe pary stwierdzono na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego w koncu lat 60-tych. Obecnie na badanym obszarze gniazduje okolo 500 par gęgaw.
¨ Bóbr Castor fiber - introdukowany na przełomie lat 70-tych i 80-tych w kilku miejscach na obszarze "ZIelonej wstęgi". Obecnie na obszarze projektu występuje w dolinach Warty, Odry, Pliszki Ilanki i Bobru. Jego łączną liczebność ocenić można na 15 - 20 rodzin.
Spośród innych gatunków z tej grupy wymienić można miedzy innymi: kruka Corvus corax,słowika szarego Luscinia luscinia, dziwonię Carpodacus erythrinus, ohara Tadorna tadorna, mewę srebrzystą Larus argentatus, włochatkę Aegolius funereus i wiele innych
Każda zmiana warunków środowiska uruchamia procesy dynamicznych zmian w składzie i strukturze fauny - powoduje eliminację lub ograniczenia liczebności jednych gatunków, przeważnie tych o wąskim spektrum ekologicznym, stwarzając jednoczesnie warunki dla ekspansji innym, przeważnie kosmopolitycznym. Jako przykłady zmian w środowisku wpływających zdecydowanie niekorzystnie na zachowanie pełnego zróżnicowania fauny omawianego obszaru wskazać można między innymi:
· Zanieczyszczenia wód powierzchniowych, prowadzące przede wszystkim do eliminacji szeregu gatunków ryb, ale także wielu taksonów z innych grup systematycznych.
· Regulacje cieków i sztuczną zabudowę ich obrzeży,
· Jednostronne melioracje i wiążący się z tym spadek poziomu wód gruntowych oraz wypłycanie, a w konsekwencji zanikanie niewielkich zbiorników i oczek wodnych, ubywanie z krajobrazu środowisk hydrogenicznych, w tym szczególnie torfowisk wysokich i przejściowych,
· Niekorzystne tendencje w strukturze lasów, szczególnie eliminację i rozczłonkowywanie ostatnich większych kompleksów starodrzewi, oraz powszechną pinetyzacje drzewostanów, a także, zahamowane w ostatnich latach, tendencje do usuwania z lasu martwego drewna
· Wzrost penetracji wielu obszarów, szczególnie atrakcyjnych turystycznie zbiorników wodnych i kompleksów leśnych, przez ludzi,
· Zaprzestanie wypasu i koszenia w dolinach dużych rzek i związana z tym wtórna sukcesja roślinności prowadząca do drastycznego zmniejszania się powierzchni uzytków zielonych i eliminacji szeregu gatunków ptaków, głównie siewek
· Procesy sukcesji krzewow i drzew na murawach kserotermicznych w wyniku zaprzestania wypasu owiec a w efekcie zanikanie wielu gatunków fauny środowisk kserotermicznych, głównie bezkręgowców.
Jako przykład korzystnych procesów środowiskowych zaistniałych w ostatnich latach wymienić można zmiany w strukturze użytkowania ziemi, szczególnie wzrost powierzchni nieużytków, a także związane z chwilową stagnacją w rolnictwie zatrzymanie trwającej przez szereg dziesięcioleci tendencji zamiany użytków zielonych w grunty orne.
Literatura
Agapow L., Radkiewicz J. 1983. Niektóre rzadsze i chronione gatunki ptaków na Ziemi Lubuskiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 39, 5: 76-81.
Baryła J. 1993c. Dorycnium herbaceum Vill. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str. 115-117.
Baryła J. 1993d. Inula germanica L. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str.182-184.
Burska A., Myszkowska D. 1993. Corydalis pumila (Host) Reichenb. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str. 71-72.
Brzeg A., Krotoska T. 1984. Zbiorowisko Pinus-Geranium robertianum - forma zniekształcenia grądu. bad. Fizjograf. Pol. Zach. ser. B 35:53-66.
Buchalczyk T. 1992. Canis lupus (Linne 1958) - wilk. In: Głowaciński Z. (ed). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa, pp. 73-76.
Celiński F., Filipek M. 1958. Flora i zespoły roślinne leśnostepowego rezerwatu w Bielinku nad Odrą. Bad. Fizjograf. Pol. Zach. 4:5-198
Ceynowa-Giełdoń M. 1986. Ocena stanu ochrony flory kserotermicznej w rezerwatach stepowych nad Dolną Wisła. Acta Univ. Lodz., Fol. Sozolog. 3:131-142.
Chmiel J., Jackowiak B. 1991. Godne ochrony torfowiska na Ziemi Lubuskiej. Lubuski Przegl. Przyrodn. 2,4:23-28.
Czerwiński A. 1995. Geobotanika w ochronie środowiska lasów Podlasia i Mazur. Wydawnictwa Politechniki Białostockiej, Białystok, 345 str.
Ćwikliński E. 1972. Przenikanie gatunków synantropijnych do zbiorowisk stepowych w rezerwacie Bielinek nad Odrą. Phytocoenosis 1,4:273-282.
Dyduch A. 1979. Dzieje jesiotra zachodniego Acipenser sturio w wodach Polski. Chrońmy Przyr Ojcz., 25, 2: 12 - 28.
Dyduch - Falniowska A. 1992. Margaritifera margaritifera (Linne, 1758) - skójka perłorodna. In: Głowaciński Z. (ed). Polska czerwona ksiega zwierząt. PWRiL. Warszawa,
Faliński J.B. 1989. Syndynamiczna interpretacja krajobrazu. W: Andrzejewski R. (red.). Wpływ gospodarki leśnej na środowisko. CPBP 04.10 Ochrona i Kształtowanie Środowiska Przyrodniczego 7:110-136.
Filipek M. 1962. Roślinność kserotermiczna okolic Górzycy pod Kostrzynem nad Odrą. Bad. Fizjograf. Pol. Zach. 10:205-213.
Frey L. 1993. Deschampsia setacea (Hudson) Hackel. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str.222-223.
Głowaciński Z., Bieniek M., Dyduch A., Gertychowa R., Jakubiec Z., Kosior A., Zemanek M. 1980. Stan fauny kręgowcow i wybranych bezkręgowców Polski - wykaz gatunkow, ich występowania, zagrożenie i statusochronny. Studia naturae, ser A, 21: 1 - 163.
Głowaciński Z. (ed.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL., Warszawa.
Głowaciński (ed.) 1992a. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. ZOPiZN PAN. Kraków.
Grabda E. 1968. Jesiotr - ryba ginąca. Ochrona przyrody, 33: 177 - 191.
Graczyk R. 1985. Restytucja bobra europejskiego (Castor fiber) Linnaeus, 1758) w Wielkopolsce - introdukcja, liczebność i rozprzestrzenienie. Kronika Wielkopolska 4(39): 107 - 135.
Jasnowska J. 1995. Konsekwencje melioracji wodnych w świetle badań geobotanicznych. W: Tomiałojć L. (red.). Ekologiczne aspekty melioracji wodnych, IOP PAN, Krakow, str. 27-35.
Jasnowski M. 1961. Impatiens Roylei Walpers - nowy składnik lasów łęgowych w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 7,1:77-80.
Jermaczek A. 1995. Las z lotu ptaka - optymalizacja struktury lasu i charakteru kompleksow leśnych z perspektywy ochrony awifauny. Przegl. Przyr. 6, 3-4: 107 - 115.
Jermaczek A., Czwałga T., Krzyśków T., Stańko R. 1990. Ptaki Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego w okresie lęgowym w latach 1987 - 1989. Lubuski Przegl. Przyrodn., 1, 2: 3 - 37.
Jermaczek A. , Czwałga T., Krzyśków T., Stańko R. 1993. Ptaki Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego w okresie lęgowym w latach 1990 - 1992. Przegl. Przyrodn. 4, 2: 21 - 39.
Jermaczek A., Czwałga T., Jackowiak B., Stanisławczyk J., Stańko R. 1994. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza terenów przygranicznych Środkowego Nadodrza. Przegl. Przyr. , 5, 3-4: 283-293.
Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyśków T., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki Ziemi Lubuskiej. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin, 298 pp.
Kamieniarz R. 1995. Zmiany areału i liczebności cietrzewia Tetrao tetrix w Borach Dolnośląskich w latach 1982 - 94 oraz propozycje aktywnej ochrony tego gatunku. Przegl. Przyr. 6, 3-4: 185 - 197.
Klejnotowski Z., Sikora S. 1995. Zmiany środowiskowe na tokowiskach cietrzewi Lyrurus tetrix w Borach Dolnośląskich In. Górski W., Pinowski J. Dynamika populacji ptaków i czynniki ją warunkujące. WSP Słupsk: 67-70.
Kornaś J. 1968. Prowizoryczna lista nowych przybyszów synantropijnych (kenofitów) zadomowionych w Polsce. Mat. Zakł. Fitosoc. Stosow. UW 25:
Krotoska T., Ratyńska-Nowak H., Szwed W. 1985. Formy zniekształcenia lasu z udziałem gatunków porębowych w okolicach Konina. Bad. Fizjograf. Pol. Zach. B 36:93-103.
Kujawa-Pawlaczyk J. 1991. Rozprzestrzenianie się i neofityzm Impatiens parviflora DC. w Puszczy Białowieskiej. Phytocoenosis 3 N.S. Semin. Geobotanicum 1: 213-222.
Kujawa-Pawlaczyk J. 1996. Flora obiektu chronionego Lubuskiego Klubu Przyrodników "Owczary". Mscr.
Lohmeyer W., Sukopp H. 1992. Agriophyten in der Vegetation Mitteleuropas. Schriftenr. für Vegetationskund. 25:1-185.
Michalik S. 1990. Sukcesja wtórna i problemy aktywnej ochrony biocenoz półnaturalnych w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Prądnik 2:175-198.
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 1995. Vascular plants of Poland. A checklist. Polish Bot. Stud. 1995, Guidebook Series 15: 1-308.
Nowak E. 1966. Rozprzestrzeniania się, liczebność i znaczenie piżmaka Ondatra zibetica w Polsce. Prz. zool., 10, 221-237.
Nowysz W., Wesołowski T. 1972. Ptaki Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego i okolic w okresie lęgowym. Notatki Przyrodnicze, 6: 3 - 31.
Pawlaczyk P. 1993. Ochrona przyrody wobec spontanicznych procesów przyrodniczych. Przegl. Przyrodn. 4,3:33-62.
Pax F. 1932. Perlenbäche und Perlenfischerei in den Sudeten. Schles. Mon. Ig. 9, 11: 388-392.
Piórecki J. 1980. Kotewka orzech wodny Trapa L. w Polsce. Biblioteka Przemyska 13:5-159.
Piorecki J. 1993. Trapa natans L. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str. 129-130.
Przedwojski B. 1994. Przyczyny zmian stosunków wodnych w dolinach rzecznych (na przykładzie zlewni rzeki Warty). Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 412:25-32.
Stanisławek T. 1995. Zbiorowiska rzędu Agropyretalia intermedii-repentis na terenach poeksploatacyjnych kopalni gliny w Gozdnicy (województwo zielonogórskie). Bad. Fizjograf. Pol. Zach. ser B 44:77-109.
Sumiński P., Goszczyński J., Romanowski J. 1993. Ssaki drapieżne Europy. PWRiL. Warszawa, 298 pp.
Szmeja J. 1988. Litorella uniflora (L.) Aschers. Fragm. Flor. Geobot. 33:4521-431.
Szmeja J. 1993a. Litorella uniflora (L.) Aschers. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str. 174-175.
Trzcińska H. 1961. Badania nad zasięgami roślin synantropijnych. 1: Bidens melanocarpus w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 7:161-168.
Zając A., Zając M. 1993. Lindernia procumbens (Krocker) Philcox. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str.159-160.
Zając E.U., Zając A. 1973. Badania nad zasięgami roślin synantropijnych. 1: Corydalis lutea, 4: Linaria cymbalaria, 5: Impatiens roylei. Zesz. Nauk. UJ 316 Prace Bot. 1:41-55.
Zając A., Ciaciura M., Zając M., Leda M. 1983. Rezerwat przyrody "Bielinek" - synteza stanu oraz potrzeby ochrony. Mscr.
Zarzycki K. 1993a. Elatine hexandra. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str. 128-129.
Zarzycki K. 1993b. Ludwigia palustris. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str.130-131.
Zarzycki K. 1993c. Orchis purpurea Hudson. W: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, str. 266-267.
Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. 1993 (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Inst. Botaniki i Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków
Zarzycki K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. eds. Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Botaniki PAN Kraków.
Żukowski W. 1995. Zagadnienia chorologiczne roślin ginących w Polsce północno-zachodniej. W: Żukowski W., Jackowiak B. (red. ) 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakł. Taksonomii Roslin UAM w Poznaniu 3:99-116.
Żukowski W., Jackowiak B. (red. ) 1995. Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakł. Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu 3.
Żukowski W. 1975. Rodzaj Elatine w Polsce. Bad fizjograf. Pol. Zach. 28 ser B Botanika: 7-23.