Uwagi Lubuskiego Klubu Przyrodników
w związku z projektem
"Strategii ochrony różnorodności biologicznej"
1. W naszej opinii podstawowym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej w Polsce jest "totalizacja" wykorzystania przestrzeni przez człowieka, nie pozostawiająca miejsca dla spontanicznych i niezakłóconych procesów przyrodniczych i dla kształtowania się dzikiej przyrody. Np. mimo szeroko deklarowanej ekologizacji gospodarki leśnej lasy wyłączone spod wpływu człowieka - zaledwie kilkadziesiąt ścisłych rezerwatów przyrody - to niewielki ułamek procenta powierzchni leśnej Polski. Tymczasem, mimo że oczywiście w odniesieniu do wielu elementów różnorodności biologicznej możliwe jest pogodzenie ich występowania z gospodarczym wykorzystaniem terenu, nie ulega wątpliwości, że istnieją gatunki roślin i zwierząt, typy ekosystemów, a przede wszystkim typy procesów przyrodniczych, wymagające do swego przetrwania po prostu pozostawienia im miejsca wolnego od ingerencji ludzkiej. "Brak miejsca dla dzikiej przyrody" nie został w ogóle wymieniony w Strategii wśród zagrożeń dla różnorodności biologicznej, tymczasem w naszej opinii jest to obecnie w Polsce zagrożenie o charakterze pierwszoplanowym.
Nawet tworzenie szczególnych form ochrony przyrody - parków narodowych, rezerwatów przyrody - nie rozwiązuje tego problemu. Praktyka wskazuje bowiem, że istnieją silne naciski by nawet w takich miejscach szczególnie chronionych ograniczać stosowanie biernych form ochrony, a wręcz prowadzić normalną gospodarkę leśną.
2. Drugim z najważniejszych obecnie zagrożeń dla różnorodności biologicznej Polski jest w naszej opinii zarzucenie ekstensywnego użytkowania wielu ekosystemów półnaturalnych (łąki i pastwiska), a także zmiany technologiczne w gospodarce rolnej. Zjawisko to jest uwarunkowane ekonomicznie i ma charakter totalny; regionalnie dotyczy wszystkich płatów odpowiednich ekosystemów. Konsekwencją może być sytuacja gwałtownego wymierania wielu związanych z ekosystemami półnatutralnymi elementów różnorodności biologicznej, nawet takich, które dziś wydają się względnie pospolite. Wypracowanie skutecznych metod ochrony ekosystemów półnaturalnych (a jedyną szanse w tym względzie widzimy w programach rolno środowiskowych) wydaje się jednym z najważniejszych problemów polskiej ochrony przyrody.
W Strategii problem ten został wymieniony, nie podkreślono jednak jego rangi. Tymczasem ma on znaczenie wielokrotnie większe niż np. równorzędnie wymienione genetyczne modyfikowanie gatunków.
3. Skuteczna ochrona różnorodności biologicznej wymaga równowagi w zastosowaniu biernych i czynnych form ochrony przyrody. Równowaga ta jest - w naszej opinii - obecnie w Polsce zachwiana. Preferuje się "ochronę czynną" w odniesieniu do naturalnych ekosystemów leśnych, wymagających ochrony biernej, podczas gdy setki tysięcy hektarów ekosystemów półnaturalnych - łąk, pastwisk, mechowisk, muraw kserotermicznych, wymagających do swego przetrwania kontynuacji tradycyjnych metod gospodarowania - są "chronione" w sposób bierny. Wydaje nam się konieczne zwrócenie uwagi na ten fakt w Strategii.
4. Wśród wielu słusznych stwierdzeń na temat edukacji ekologicznej powinno się naszym zdaniem znaleźć podkreślenie wagi edukacji nakierowanej na grupę osób bezpośrednio wpływających na zachowanie różnorodności biologicznej - administracji ochrony przyrody, dyrektorów i służb parków narodowych, administracji leśnej, urzędników samorządowych odpowiedzialnych za stan środowiska. Naszym zdaniem to bowiem te grupę należy edukować w pierwszej kolejności. Zanim najmodniejsza dziś edukacja ekologiczna dzieci przełoży się na ich proekologiczne postawy i decyzje w dorosłym życiu, w polskich zasobach różnorodności biologicznej zajdą drastyczne straty.
5. Optymistyczna ocena pozytywnych procesów zachodzących w Lasach Państwowych nie może być jednoznaczna. Istnieją bowiem sygnały, że proces ekologizacji gospodarki leśnej w ostatnim czasie ulega zahamowaniu, a względy przyrodnicze muszą ustępować przed koniecznością ekonomiczną. Mimo proprzyrodniczych postaw większości polskich leśników trzeba zauważyć np. wypaczenie idei Leśnych Kompleksów Promocyjnych, które zamiast centrów promocji nowych, proekologicznych metod gospodarki leśnej traktowane są jako centra edukowania społeczeństwa w zakresie obecnego modelu tej gospodarki. Również szanse stworzone przez Programy Ochrony Przyrody wydają się być nie w pełni wykorzystane.
6. Nie możemy się zgodzić z optymistyczną oceną stopnia poznania zasobów różnorodności biologicznej w Polsce. W Strategii zapisano Wiedza o stanie różnorodności biologicznej, zarówno w odniesieniu do poziomu gatunkowego, jak i do systemów ekologicznych jest w Polsce stosunkowo duża i systematycznie wzrasta". tymczasem na większej części terytorium Polski nie wykonano nawet podstawowej inwentaryzacji przyrodniczej. W rezultacie do pospolitych przypadków należy niszczenie cennych przyrodniczo terenów z braku wiedzy o ich walorach.
Liczba 385 zespołów roślinnych występujących w Polsce jest znacznie zaniżona i nie odpowiada współczesnemu stanowi wiedzy fitosocjologicznej. Szczegółowe badania wskazują, że tylko w dużych regionach (Wielkopolska, Pomorze Zachodnie) liczba identyfikowanych w nich zespołów roślinnych przekracza 400 w każdym z nich.
7. Za niezbędne dodatkowe cele operacyjne uważamy:
Dział Środowisko
Sfera "Gatunki chronione, zagrożone, ginące"
Wprowadzenie reprezentacji "gatunków osłonowych (parasolowych; umbrella species, target species) na listę gatunków chronionych
Sfera "Siedliska i Ekosystemy"
Stworzenie instrumentów ekonomicznych zapewniających kontynuacje tradycyjnych form gospodarowania w ekosystemach półnaturalnych
Rozwój sieci powierzchni przeznaczonych dla spontanicznych procesów przyrodniczych
Sfera "Leśnictwo":
Wyznaczenie i utrzymanie fragmentów lasów wyłączonych spod gospodarki leśnej i pozostawionych spontanicznym procesom przyrodniczym
Odtwarzanie naturalnej różnorodności strukturalnej ekosystemów leśnych, wraz z uwzględnieniem roli rozkładającego się drewna w tych ekosystemach
Edukacja służb leśnych w zakresie identyfikacji elementów różnorodności biologicznej lasów, rozumienia ich roli oraz uwarunkowań ich ochrony
Konsekwentne wprowadzenie wymagań ochrony różnorodności biologicznej w lasach do dokumentów normujących zasady gospodarki leśnej (zasady hodowli lasu, zasady urządzania lasu)
Sfera "Promocja i edukacja"
Edukacja służb bezpośrednio odpowiedzialnych za ochronę różnorodności biologicznej
Sfera "Monitoring przyrodniczy"
Zagwarantowanie trwałego finansowania systemu monitoringu elementów różnorodności biologicznej
Wprowadzenie zasady "równych szans" dla wszystkich jednostek dysponujących potencjałem merytorycznym (jednostki naukowe, organizacje społeczne, fundacje, itp.) w dostępie do środków finansowych przeznaczonych na monitoring różnorodności biologicznej.
Dział Rolnictwo
Promocja postawy tolerancji wobec "gatunków konfliktowych" (bóbr, wydra, kormoran, czapla).
Promocja agroturystyki i turystyki wiejskiej wykorzystującej zasoby przyrody jako szansy rekompensującej uciążliwości gospodarowania w sposób łagodny dla przyrody.
Ograniczenie melioracji odwadniajacych
Dział Gospodarka Wodna
Przyjęcie generalnej strategii ochrony przeciwpowodziowej "pozostawić międzywala dla rzek"
Zmiana obecnych przepisów prawa, umożliwiających lub wręcz zalecających wycinanie lasów łęgowych na terenach zalewowych
Realizacja małej retencji wody w sposób poprzedzony wnikliwa ekspertyza przyrodniczą wpływu poszczególnych przedsięwzięć na ekosystemy, florę i faunę
Ograniczenie rozwoju energetyki wodnej na rzekach o charakterze naturalnym (z wyjątkiem bardzo małych elektrowni wodnych wykorzystujących lub odtwarzających istniejące spiętrzenia, np. młyńskie)
Ograniczenie regulacji dotychczas nieuregulowanych rzek
Dział Gospodarka Przestrzenna
Wprowadzenie formalnego obowiązku wykonania inwentaryzacji przyrodniczej gminy przed przystąpieniem do prac nad studium uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego; wprowadzenie obowiązku ujęcia wyników inwentaryzacji przyrodniczej w opracowaniu ekofizjograficznym.
Zapewnienie środków finansowych na wykonanie inwentaryzacji przyrodniczej gmin na terenie całego kraju.
Dział Turystyka
Promocja turystyki przyrodopoznawczej
Promocja korzyści dla miejscowej ludności, wynikających z rozwoju turystyki bazującej na zasobach przyrodniczych
Działania na rzecz dekoncentracji turystyki (także turystyki przyrodniczej) z terenów parków narodowych
Dział Oświata i Wychowanie
Promocja regionalizmu (w tym bioregionalizmu) w programach szkolnych