[Opisy gatunków]
[Strona główna programu]
[Strona główna Lubuskiego Klubu Przyrodników]
Czartawy (Circaea alpina, Circaea intermedia)
(1) Circaea alpina L. - Czartawa drobna i
(2) Circaea x intermedia Ehrh. - Czartawa pośrednia
Rodzina: Onagraceae - Wiesiołkowate
Niem.: (1) Alpen-Hexenkraut, Gebirges-Hexenkraut; (2) Mittleres Hexekraut
Morfologia: Czartawa drobna jest delikatną rośliną zielną dorastającą do 20 cm wysokości. Łodyga soczysta, jasnozielona, oskrzydlona, w obrębie kwiatostanu gruczołowato omszona. Liście naprzeciwległe, jajowato-sercowate, ząbkowane, na brzegach krótko, gęsto orzęsione, osadzone na płaskich oskrzydlonych ogonkach, sprawiają wrażenie lśniących. Kwiaty - drobne, białe lub różowe, zebrane w groniasty kwiatostan. Owoc - podłużnie maczugowaty (gruszkowaty), jednonasienny, pokryty krótkimi włoskami.
Czartawa pośrednia jest trwałym mieszańcem czartawy drobnej i czartawy pospolitej, dorastającym do 40 cm wysokości. Łodyga wyprostowana, rozgałęziona, w środkowej części kanciasta, w obrębie kwiatostanu gruczołowato owłosiona. Liście w zarysie jajowato wyciągnięte, ząbkowane, u nasady sercowate, osadzone na odstających, długich ogonkach. Liście na obrzeżach i wzdłuż nerwów krótko owłosione. Kwiaty - drobne, białe lub różowe, zebrane w rozgałęziony, groniasty kwiatostan. Oprócz kwiatostanu szczytowego występują liczne grona boczne. Owoc - maczugowatokulisty, dwunasienny, pokryty krótkimi, haczykowatymi włoskami.
Biologia: Czartawa drobna kwitnie wcześniej od końca maja do sierpnia. Czartawa pośrednia zakwita później - w lipcu - sierpniu. Kwiaty obydwu gatunków zapylane są przez muchy. Rośliny te mają nadzwyczajne zdolności regeneracyjne - mogą być rozmnażane z kawałków łodygi zawierających po 1 węźle.
Ekologia: Czartawa drobna rośnie w cienistych, żyznych lasach liściastych - w lasach łęgowych i buczynach. Spotykana w borach świerkowo-jodłowych, w olsach i na źródliskach, często zasiedla rozkładające się pnie leżących drzew. Na niżu jest gatunkiem charakterystycznym dla łęgu olszowo-jesionowego. Preferuje siedliska cieniste, średnio wilgotne i świeże, gleby żyzne, próchniczne, ubogie w węglan wapnia, bardzo chętnie rośnie na murszu.
Czartawa pośrednia rośnie w wilgotnych żyznych lasach, zwłaszcza w łęgach jesionowych. Spotykana w zaroślach przypotokowych, olsach źródliskowych i jaworzynach. Na niżu jest gatunkiem charakterystycznym dla lasów łęgowych, zwłaszcza dla podgórskiego łęgu jesionowego Carici remotae-Fraxinetum.
Rozmieszczenie: Czartawa drobna jest gatunkiem o zasięgu obejmującym północną półkulę - od Europy, przez Azję do Ameryki Północnej. W Europie południowa granica zasięgu tego gatunku rozciąga się od Pirenejów, przez Apeniny do Bałkanów (Jugosławia).
W Polsce dość często na niżu w zachodniej części kraju i w niższych położeniach górskich. W górach po regiel dolny.
Czartawa pośrednia występuje wyłącznie w Europie. Na południu granica zasięgu rozciąga się od Pienejów, przez Apeniny do Bałkanów (Jugosławia). Na północy od Anglii, Szkocji po północną Skandynawię. Wschodnia granica zasięgu opiera się o Karpaty i Kaukaz. W Polsce dość często na niżu w zachodniej i południowej części kraju oraz w niższych położeniach górskich.
Na terenie RDLP Zielona Góra czartawa drobna i czartawa pośrednia występują w lasach łęgowych i buczynach (C.alpina) na całym obszarze.
Uwagi: Nazwa rośliny pochodzi od imienia greckiej czarodziejki Circe, prawdopodobnie ze względu na owoce z haczykowatymi włoskami, które mają zdolność przyczepiania się do wszystkiego.
Bardzo pospolitym w lasach łęgowych gatunkiem jest trzecia z występujących w Polsce czartaw czartawa pospolita (Circaea lutetiana). Ma ona jednak prawie prostą nasadę liścia i dość obficie owłosione blaszki liściowe, podczas gdy liście czartawy drobnej i pośredniej mają wyraźnie sercowatą nasadę i skąpo owłosione blaszki. Czartawa drobna odróżnia się dodatkowo niewielkimi rozmiarami.
(c) Lubuski Klub Przyrodników. Tekst: Jolanta i Paweł Pawlaczyk, ryciny Kinga Gawrońska i Krzysztof Ziarnek.