Park Narodowy Ujście Warty

Ekoregion Ujście Warty, czasopismo regionalne

[LKP Home Page]
['Ekoregion Ujście Warty' - Home Page]
[Park Krajobrazowy i Narodowy Ujście Warty - Home Page]
[Spis treści tego nr (7)]

Andrzej Jermaczek
Park Narodowy Ujście Warty

Od prawie roku najcenniejsze elementy przyrody obszaru Ujście Warty chroni najwyższa forma ochrony - park narodowy. Jego obszar obejmuje prawie 8000 ha terenów zalewowych, podmokłych łąk, zarośli, kanałów i starorzeczy rozciągających się wzdłuż kilkunastu ostatnich kilometrów biegu Warty. Mimo, że od powstania Parku upłynęło już sporo czasu, wiedza na jego temat, zarówno wśród mieszkańców, jak i przybywających tu turystów, nie jest imponująca. Nie bardzo zresztą jest skąd ją czerpać, bo póki co ...... na temat Parku nie ma prawie żadnych, mniej czy bardziej popularnych wydawnictw. Zanim więc ukażą się liczne broszury, przewodniki, albumy i monografie, spróbujmy uzupełnić tę lukę choćby tym krótkim artykulikiem.

Czy wiesz, że:

Park składa się z dwóch obwodów ochronnych - Słońsk oraz Polder Północny.

Lasy zajmują na terenie parku zaledwie 81,7 ha (1% powierzchni)

Dokładny obszar parku to - 7956 ha, otulina zajmuje 10454 ha

Zacznijmy od krótkiej wycieczki w przeszłość. Gdyby udało nam się cofnąć w czasie o 300 lat, na terenie dzisiejszego Parku, zobaczylibyśmy krajobraz zupełnie inny. Uregulowana i skanalizowana dziś rzeka, płynęła wówczas szeroką, bagienną doliną, wypełnioną przeplatającymi się odnogami koryt, starorzeczami, zastoiskami i bagnami. Dopiero w drugiej połowie XVIII wieku opracowano i zrealizowano ogromny program zagospodarowania Warty. Prace rozpoczęto w 1767 roku, a zakończono w roku 1785. Od Gorzowa po Kostrzyn wzdłuż brzegów rzeki wzniesiono wysoki na ponad 3 m wał. Regulacja Warty i osuszenie łęgów warciańskich pochłonęły sumę ponad miliona talarów. Na odgrodzonych od rzeki terenach osiedlono około 15 tys. ludzi. Zmieniono nawet samo ujście Warty, która pierwotnie łączyła się z Odrą na południe od Starego Miasta w Kostrzynie, obecne koryto rzeki to tzw. Kanał Fryderyka Wilhelma, zbudowany podczas prac regulacyjnych.
Jeśli cofnęlibyśmy się do czasów jeszcze dawniejszych, zobaczylibyśmy, że ogromne obszary Ujścia Warty porastały rozległe lasy łęgowe - łęgi wierzbowe, topolowe, wiązowo-dębowo-jesionowe. Lasy te jako jedne z pierwszych padły ofiarą człowieka. Dziś, z wyjątkiem niewielkich skrawków, należą już do zamierzchłej przeszłości, a dolina Warty to kraina traw i turzyc - łąk i pastwisk.
Najważniejsza, południowa część Parku to obszar Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego. Podobnie jak międzywale, podlega on powtarzającym się corocznie zalewom wodami rzecznymi, jednak ze względu na pewną izolację od nurtu Warty rytm, a zwłaszcza długotrwałość tych zalewów jest odmienna. Zalewy te, z uwagi na wielokrotnie mniejszą niż przed wiekami powierzchnię terenów zalewowych w dolinie, a także intensywniejszy spływ ze zlewni, są dziś znacznie intensywniejsze, a wahania poziomu wody znacznie większe niż niegdyś. Z wielu miejsc woda ustępuje zazwyczaj dopiero w pełni sezonu wegetacyjnego. Bardzo silna jest też zmienność zasięgu i długotrwałości zalewu w poszczególnych latach.
Takie warunki hydrologiczne wpływają na ukształtowanie się szaty roślinnej zbiornika. Powierzchniowo dominują tu zbiorowiska szuwarowe mozgi trzcinowatej i manny mielec. Jednak w niektórych latach olbrzymie powierzchnie zajęte są także przez zbiorowiska rzepichy ziemnowodnej oraz przez powstające co roku od nowa po ustąpieniu wody, pionierskie zbiorowiska jednorocznych roślin, zwłaszcza rdestów i uczepów.
Największe obszary na terenie Parku zajmują zalewowe łąki manny mielec i mozgi trzcinowatej. W miejscach stale mokrych, na wypłyconych dnach starorzeczy, na grubych warstwach organicznych mułów, na brzegach rowów i kanałów, dominują szuwary manny. W miejscach zalewanych, ale przynamniej przez pewien okres roku suchych, rosną natomiast szuwary mozgi trzcinowatej. W południowej części zbiornika znaczne obszary zajmują też wysokie turzycowiska, a na siedliskach zalewanych na tyle często, by rzeka nanosiła na nie użyźniajace namuły, a jednocześnie szybko odsłanianych spod wody spotkać można niewielkie fragmenty łąk wyczyńcowych. Ich płaty spotyka się także na położonym za wałami polderze północnym. W trawiastej runi dominuje wyczyniec łąkowy wraz z wiechliną bagienną, towarzyszą mu typowe dla siedlisk wilgotnych zioła. Niegdyś koszone, czasem nawet trzykrotnie w ciągu roku, łąki te dostarczały doskonałego siana.

Kalendarium ochrony przyrody w Ujściu Warty:

Lipiec 1977 utworzenie rezerwatu Słońsk

Grudzień 1996 powołanie Parku Krajobrazowego Ujście Warty

Październik 1999 podpisanie listu intencyjnego w sprawie utworzenia parku narodowego

Lipiec 2000 złożenie oficjalnego wniosku o utworzenie Parku Narodowego Ujście Warty

Lipiec 2001 utworzenie parku narodowego Ujście Warty

Kwiecień 2002 powołanie Rady Naukowej Parku

Na wilgotnych siedliskach północnej części Parku - tzw. polderu północnego, pod wpływem prowadzonej tu przez wieki gospodarki łąkarskiej, powstały rozległe łąki zdominowane przez śmiałka darniowego albo kłosówkę wełnistą. Dominujące tu trawy mają nikłą wartość paszową i są niechętnie zjadane przez bydło. Fakt ten sprawił, że w latach 80-tych większość z tych łąk została porzucona i zarosła bujnymi ziołoroślami wiązówki, tojeści, krwawnicy i wierzbownicy, a w końcu trzciną.
Krajobraz łąk urozmaicają pojedyncze zadrzewienia, głównie jesionów, wierzb i topól, oraz kępy zarośli wierzbowych z dużym udziałem bzu czarnego. Wśród łąk spotyka się płaty wiklin oraz trzcinowiska i turzycowiska. Zarośla i trzciny oplecione są pnączami, przede wszystkim kielisznikiem i chmielem. Oplatające drzewa i krzewy festony chmielu i kielisznika są jednym z charakterystycznych elementów nadwarciańskiego krajobrazu.
Bardzo interesujący przyrodniczo element doliny stanowią starorzecza. Zarastają je najczęściej szuwary pałki i jeżogłówki. Na tafli wody rozwijają się często płaty grzybieni białych, grążeli żółtych, osoki aloesowatej, a także skupienia rdestnic.
Świat zwierząt Parku "Ujście Warty" to przede wszystkim ptaki, dla których przyjeżdża się tu z daleka. Reprezentuje je prawie 250 gatunków, około 130 to gatunki lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe.
Najbardziej interesującym pod względem awifauny fragmentem obszaru, znanym szeroko nie tylko w kraju, jest południowa część Parku - Kostrzyński Zbiornik Retencyjny, do niedawna chroniony jako rezerwat Słońsk. Na jego terenie stwierdzono ponad 200 gatunków ptaków. Corocznie lub prawie corocznie do lęgów przystępują tu 4 gatunki perkozów (dwuczuby, rdzawoszyi, zausznik i perkozek), do 9 gatunków kaczek (krzyżówka, krakwa, cyranka, cyraneczka, płaskonos, rożeniec, głowienka, czernica, gągoł), do 8 gatunków mew i rybitw (mewa pospolita, mewa srebrzysta, śmieszka, mewa mała, rybitwa zwyczajna, rybitwa czarna, rybitwa białoskrzydła, rybitwa białowąsa), do 7 gatunków siewek (kszyk, krwawodziób, rycyk, czajka, sieweczka rzeczna, batalion, ostrygojad i szczudłak). Za herbowe ptaki zbiornika uznać można kormorana, gęgawę i ohara. Wiele gatunków ptaków gniazduje na terenie Zbiornika bardzo licznie, np. liczebność śmieszki w korzystne lata dochodzi do 6 tys. par. Atrakcją Parku jest również duża kolonia kormoranów.
Obszar Zbiornika ma również duże znaczenie jako miejsce pierzenia ptaków wodnych. Tracąc lotki stają się one na krótki czas nielotne, dlatego koncentrują się w miejscach zapewniających spokój i bezpieczeństwo. Liczebność pierzących się ptaków w znacznej mierze zależy od stanu wody. W odpowiednich warunkach pierzy się tu do 2000 gęgaw, 3000 cyraneczek, 7000 krzyżówek, 500 łabędzi oraz po kilkaset płaskonosów, cyranek, krakw i innych kaczek.
Szczególne znaczenie ma ten teren dla ptaków migrujących. Zwłaszcza w okresie migracji jesiennych w jego rejonie dochodzi do wyjątkowych, nie spotykanych nigdzie w Polsce, koncentracji ptaków wodnych. Liczebność gęsi zbożowych i białoczelnych często przekracza wówczas 100 tys. Osobników, a wyjątkowo dochodzi nawet do 200 tys. Zlatujące się wieczorem z okolicznych pól stada gęsi dosłownie zasnuwają niebo. Wiosną koncentracje ptaków nie są tak duże, choć większa jest różnorodność gatunków. Bardzo licznie, szczególnie w okresie jesiennym i zimowym, występują na terenie zbiornika ptaki drapieżne. Liczebność zlatujących się tu w poszukiwaniu łatwej zdobyczy bielików często przekracza 50 osobników - nierzadko na jednym drzewie obserwować można po kilka odpoczywających ptaków. Na obrzeżach Parku oprócz bielika, licznie gniazdują żerując na terenie Parku, kania czarna, kania ruda, bocian czarny i wiele innych rzadkich gatunków.
W okresie wędrówek, wiosną oraz późnym latem, przy niezbyt wysokim poziomie wody, na terenie zbiornika zatrzymują się duże ilości siewek. Niezatarte wrażenie pozostawiają olbrzymie, liczące po kilkaset osobników, stada batalionów, dość liczne są również kwokacze, brodźce leśne i śniade. Wśród ptaków zatrzymujących się na obszarze zbiornika obserwowano wiele gatunków rzadkich, pojawiających się w kraju sporadycznie lub wyjątkowo - czaplę modronosą, czaplę białą, czaplę nadobną, warzęchę, bernikle - kanadyjską i białolicą, gęś tybetańską, kazarkę, kamusznika, szlamca i wiele innych.
Miejscem koncentracji wielu interesujących i rzadkich gatunków ptaków jest międzywale Warty poza Zbiornikiem. Trzon awifauny stanowią tu również gatunki, których występowanie uwarunkowane jest zalewami. Spośród siewek zwraca uwagę gniazdujący w rejonie Kłopotowa kulik wielki oraz lęgowe w kilku miejscach rycyk i krwawodziób. Obok nich, w liczbie do kilkunastu par, występują tu również ginące gatunki chruścieli - derkacz i kropiatka. W zakrzewieniach nad Wartą królują słowik szary, dziwonia i strumieniówka.
Teren Parku jest także ważnym zimowiskiem ptaków wodnych. W łagodniejsze zimy zimuje tu do kilkadziesięciu tysięcy gęsi i kaczek. Od listopada do marca obserwować tu można stada po kilkaset łabędzi niemych i krzykliwych, a czasem nawet rzadko spotykanego łabędzia małego, jeśli zima jest bardziej sroga stada łabędzi, krzyżówek, łysek, gągołów, traczy i innych ptaków wodnych koncentrują się na trudniej zamarzającej Warcie.

Rada Parku Narodowego Ujście Warty

Zarządzeniem nr 3 Ministra Środowiska z dnia 22 marca 2002 powołano Radę Parku Narodowego Ujście Warty. W jej skład weszli:

dr Wojciech Andrzejewski, Akademia Rolnicza w Poznaniu

prof dr hab. Czesław Błaszak, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

prof dr hab. Lubomira Burchardt, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

dr Przemysław Chylarecki, Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie

prof. dr hab. Aleksander Dobicki, Akademia Rolnicza we Wrocławiu

prof. dr. Rainer Ehrnsberger, Uniwersytet w Vechcie (Niemcy) - członek honorowy

mgr inż. Jerzy Hopfer, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Poznaniu

dr Andrzej Jermaczek, Lubuski Klub Przyrodników

Jan Kłosowski, Polski Związek Wędkarski - Okręg Gorzowski

Tomasz Kowalczyk, Gmina Górzyca

Antoni Polak, Gmina Słońsk

dr hab. Tadeusz Stawarczyk, Uniwersytet Wrocłwski

Grzegorz Tomczak, Urząd Miasta Kostrzyn nad Odrą

prof dr hab. Aleksander Winiecki, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

Andrzej Zabłocki, Gmina Witnica

Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinie

Wojewódzki Konserwator Przyrody w Gorzowie

Rada jest organem opiniodawczym i doradczym dyrektora Parku w zakresie ochrony przyrody i działalności naukowej Parku

Bardzo interesujące pod względem ornitologicznym są także leżące w północnej i wschodniej części Parku kompleksy łąk i szuwarów. Na podmokłych łąkach o stosunkowo stabilnym poziomie wody dość częsty jest derkacz, nieco rzadziej spotyka się kropiatkę. Do gatunków dominujących należą świerszczak i rokitniczka. Dość liczna jest tu również sowa uszata, a z drapieżników dziennych pustułka. W trzcinowiskach gniazduje kilka par błotniaków stawowych, a w okolicach Kłopotowa sporadycznie można jeszcze spotkać ginącego w całej Polsce błotniaka łąkowego. Na rozległych, płaskich na północny wschód od Kłopotowa występuje też kilka par kulika wielkiego.
Naturalne procesy rozprzestrzeniania się gatunków, przyspieszane przez zmiany wprowadzane w środowisku przez człowieka powodują, że wiele gatunków zwiększa swoją liczebność, szybko zasiedlając nowe obszary. Gatunki takie spotykamy również na obszarze Parku Narodowego Ujście Warty. Przykładem może być choćby grupa gatunków związanych dotychczas z wybrzeżami, ostatnio szybko zasiedlająca śródlądzie: ohar, mewa srebrzysta czy ostrygojad. Ohar pojawił się na terenie Ujścia Warty w początkach lat 70., kiedy to obserwowano pierwszą parę lęgową. W końcu lat 80. jego liczebność wynosiła około 20 par, a główną przyczyną tak znacznego sukcesu była adaptacja do gniazdowania w skrzynkach lęgowych rozwieszanych na terenie ówczesnego rezerwatu Słońsk dla krzyżówek. Pierwsze lęgi mewy srebrzystej zanotowano tu w początkach lat 80., po kilku latach liczebność populacji dochodziła do 20 par. Pierwsze gniazdo ostrygojada znaleziono w roku 1987 - od tego czasu corocznie gniazduje na terenie Zbiornika. Do grupy stałych składników awifauny tego obszaru kandyduje ostatnio coraz więcej gatunków - szczudłak, bernikla kanadyjska, ślepowron, czapla biała, mewa czarnogłowa, rybitwy białoskrzydła i białowąsa.
Park to oczywiście nie tylko ptaki, nie sposób wymienić tu setek gatunków ważek, jętek, chruścików, muchówek, błonkówek które uwijają się nad rozlewiskami. Spośród zwierząt których przynajmniej ślady dostrzec możemy stosunkowo łatwo wymienić można choćby licznie występujące tu bobra i wydrę.
Prawie cała południowa część Parku, ponad połowa jego powierzchni, to tereny prawie corocznie podlegające zalewom i w zależności od roku, przez kilka do kilkunastu tygodni, a wyjątkowo nawet do 5 - 6 miesięcy, leżące pod wodą. Większość terenów zalewowych to obszary położone na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego. Wahania poziomu wody na jego terenie, w znacznej mierze uzależnione od stanów wody Warty, dochodzą do 3 m. Jedną z funkcji Zbiornika, którego pojemność użytkowa wynosi 102 mln m3 wody (!), było niwelowanie fali powodziowej Odry i wpadającej do niej Warty. Funkcja ta, po utworzeniu Parku powinna zostać podporządkowana nadrzędnemu celowi jakim jest ochrona przyrody, jednak przyrodnicze walory Parku to przede wszystkim ekosystemy i gatunki uzależnione od takiego a nie innego reżimu wodnego. Wiosenne zalewy, podczas których obszar Parku wygląda jak wielkie jezioro, nie są więc dla przyrody tragedią - wręcz przeciwnie - warunkiem prawidłowego funkcjonowania ekosystemów doliny rzecznej, a rozprzestrzeniające się aż po horyzont lustro szeroko rozlanych wód jest swoistym, niezapomnianym elementem krajobrazu Parku.
Park nie jest rezerwatem ścisłym, można go zwiedzać, oczywiście nie zawsze i nie wszędzie. Najlepszym miejscem do zapoznania się ze specyfiką przyrody i większością spotykanych tu gatunków ptaków, jest tzw. betonka - czyli betonowa droga wchodząca prawie 3 km w głąb Parku, wzdłuż Postomii od strony Przyborowa. Dla turystów przygotowano tam ścieżkę dydaktyczną z interesującymi tablicami. Rowerzystom warto polecić wały przeciwpowodziowe od Kostrzyna do promu w Kłopotowie i potem z Kłopotowa do Słońska. Turystom zmotowyzowanym może odpowiadać szosa Słońsk - Kostrzyn, z wieżami widokowymi (w tym oszklona w siedzibie Dyrekcji w Chyrzynie), oraz licznymi mostkami na Kanale Czerwonym, z których wygodnie można obserwować ptaki.

Zobacz mapę Parku

W niespełna rok po utworzeniu Park dysponuje w pełni wyposażoną siedzibą, fachową kadrą,
nowoczesnym sprzętem, zapleczem dydaktycznym i naukowym. Jako najwyższa forma ochrony daje szanse realizacji skutecznych działań, zmierzających do zachowania unikatowych wartości przyrodniczych, ginących gatunków i ekosystemów.
Jednocześnie, skuteczna ochrona przyrody na tym rozległym i niedostępnym terenie nie jest łatwa. Większość najcenniejszych ekosystemów to biotopy ukształtowane przez wieki rolniczej działalności człowieka, przede wszystkim koszenia i wypasu bydła, koni, owiec i gęsi. Zaprzestanie bądź ograniczenie tej działalności uruchomiło procesy sukcesji roślinności. W niektórych miejscach sukcesja zaszła już tak daleko, że nie da się jej powstrzymać, jednak w wielu innych przywrócenie dawnych systemów gospodarowania lub w najgorszym razie ich protez, stwarza szanse powstrzymania degradacji bądź odtworzenia biotopów ginących gatunków ptaków.
Istotnym problemem z jakim będzie sobie musiała poradzić Dyrekcja Parku jest regulacja i ograniczenie masowych polowań organizowanych dziś w jego bezpośrednim sąsiedztwie, najczęściej wzdłuż granic. Obszar o tak wysokiej randze (nie tylko Park Narodowy, ale także teren zadeklarowany do konwencji Ramsar, do programu Natura 2000) powinien mieć strefę ochronną skutecznie chroniącą jego podstawowe walory przyrodnicze. W przypadku Ujścia Warty walory te to ptaki i masowe ich pozyskiwanie (nie są rzadkością polowania podczas których strzela się kilkaset gęsi) w bezpośrednim sąsiedztwie terenu na którym się je chroni jest co najmniej kontrowersyjne. Musimy odpowiedzieć podatnikowi, za którego pieniądze utrzymujemy Park, po co lub dla kogo to robimy.
To tylko dwa przykłady spośród licznej listy zadań przed jakimi stoi Dyrektor Wypychowski i jego pracownicy. Tymczasem codzienność Parku to walka z tradycyjnym tu kłusownictwem i, jak wszędzie ...... z mizerią finansową. Tak naprawdę nie wiemy też do końca, co, gdzie i jak chronić. Szczegółowo określi to dopiero plan ochrony, którego przygotowanie potrwa zapewne kilka lat.

Prawo o parkach narodowych

Poniżej zamieszczamy kilka zapisów dotyczących parków narodowych wyjętych wprost z obowiązującej (choć ciągle nowelizowanej) Ustawy o ochronie przyrody.

Park narodowy obejmuje obszar chroniony, wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu.

Wszelkie działania na terenie parku narodowego przyporządkowane są ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi działaniami.

Nadrzędnym celem parku narodowego jest poznanie, zachowanie całości systemów przyrodniczych danego terenu, wraz z warunkami ich funkcjonowania, oraz odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody.

Park narodowy jest udostępniany społeczeństwu na warunkach określonych w planie ochrony. Warunki udostępniania parku narodowego obejmują w szczególności czas oraz wyznaczone miejsca, w których możliwe jest przebywanie ludzi.

Park narodowy jest państwową jednostką budżetową.

Parkiem narodowym zarządza dyrektor parku narodowego.

Przy dyrektorze parku narodowego działa rada parku jako organ opiniodawczy i doradczy dyrektora parku narodowego.

Za wstęp lub korzystanie z wartości przyrody parku narodowego, jego urządzeń i obiektów mogą być pobierane opłaty, których stawki ustala dyrektor parku narodowego. (...) Opłaty są przeznaczane na utrzymanie infrastruktury turystycznej i edukacyjnej parku narodowego oraz inne zadania z zakresu ochrony przyrody.

Dyrektor parku narodowego wydaje, na podstawie odrębnych przepisów, decyzje administracyjne w sprawach ochrony przyrody na terenie parku narodowego.

W parkach narodowych tworzy się Służbę Parków Narodowych. Do Służby Parków Narodowych zalicza się pracowników zajmujących się zarządzaniem parkami narodowymi, wykonywaniem ochrony przyrody, prowadzeniem gospodarki rezerwatowej, wykonywaniem badań naukowych i działalnością dydaktyczną, a także ochroną mienia parków narodowych oraz zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody.

Służba Parków Narodowych przy wykonywaniu czynności służbowych ma obowiązek noszenia munduru i korzysta z ochrony prawnej przewidzianej w przepisach prawa karnego dla funkcjonariuszy publicznych.

W parkach narodowych ochronę mienia, zwalczanie przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody wykonują funkcjonariusze Straży Parku, zaliczani do Służby Parków Narodowych.

Minister własciwy do spraw środowiska koordynuje i nadzoruje działalność parków narodowych przy pomocy Krajowego Zarządu Parków Narodowych.

Dla obszarów parków narodowych sporządza się i realizuje plan ochrony.