Antysynantropizacyjny dekalog leśnika
Synantropizacja szaty roślinnej, czyli ogół zjawisk zachodzących w niej pod wpływem człowieka, prowadzi nieuchronnie do jej "trywializacji". Jednym z czynników synantropizacji szaty roslinnej lasów jest gospodarka leśna. Poniżej zestawiono zasady, których przestrzeganie w toku takiej gospodarki może przyczynić się do istotnego ograniczenia tempa synantropizacji i pomoże zachować pełnię rozmaitosci leśnej przyrody.
Tekst Pawła Pawlaczyka, opublikowany w 1993 r. w Przeglądzie Przyrodniczym 3,3.
1. Nie sadź obcego !
Nie wprowadzaj gatunków obcego pochodzenia (np. robinii, dębu czerwonego, czeremchy amerykańskiej, wejmutki, klonu jesionolistnego, śnieguliczki, aronii, tawliny, karagany, świdośliwy, topinamburu, ligustru, łubinu trwałego, róży pomarszczonej), nawet w charakterze podszytów, "domieszek biocenotycznych", na remizy, na poletka dla zwierzyny. Do pojęcia "obcości" podchodź z rozwagą: pamiętaj że niektóre gatunki w polsce osiagąją granicę zasięgu i na danym terenie mogą nie być rodzime (np. świerk, buk, jawor, lipa szerokolistna, jodła, klon polny, olsza szara, modrzew, bez koralowy). Z drugiej strony niektóre gatunki po prostu już poszerzyły swoje zasięgi i - mimo że niegdyś obce - w pełni zadomowiły się w naturalnych zbiorowiskach (np. świerk na Pomorzu).
Wyjątek można zrobić dla nieinwazyjnych gatunków współtworzących krajobraz kulturowy terenu (przykład: aleje kasztanowca w Wielkopolsce), gatunków wprowadzanych w ramach zabiegów technicznych (np. przedplony modrzewiowe) - jeżeli gwarantowane jest usunięcie gatunku zanim zacznie owocować, gatunków wprowadzanych na siedliska, których stan uniemożliwia i nie pozwoli w przyszłości na kreowanie składów gatunkowych z drzew i krzewów rodzimych (np. w warunkach bardzo silnych skażeń przemysłowych)
2. Nie pomagaj obcemu
Tam gdzie występują obce gatunki, czy to wprowadzone przez Twoich poprzedników, czy to przybyłe samorzutnie (np. niecierpek drobnokwiatowy) - ogranicz, jeżeli możesz, wszystkie działania wiążące się z prześwietleniem drzewostanu, zakładaniem zrębów i uprawą gleby.
Inne cele mogą oczywiście okazać się ważniejsze, niż ta sugestia. Pamiętaj jednak, że z reguły każde "zaburzenie" w środowisku sprzyja rozprzestrzenianiu się neofitów
3. szanuj pierwotne związki socjalne gatunków.
Przy planowaniu docelowego składu drzewostanu, składu upraw, składu gatunkowego podszytów, krzewiastych pasów osłonowych, remiz itp. wzoruj się na naturalnych zbiorowiskach roślinnych; zamiast schematu postępowania siedlisko -> gatunki które mogą na nim występować stosuj schemat: siedlisko -> typ naturalnego zbiorowiska leśnego -> gatunki, które mogą w nim występować.
jako przedplonów używaj gatunków występujących naturalnie w toku sukcesji na siedliskach odpowiednich zbiorowisk roślinnych. Na remizach, do konstrukcji oszyjków na granicy lasu, w krzewiastych pasach osłonowych stosuj gatunki występujące naturalnie w zbiorowiskach zaroślowych i oszyjkowych, związanych z odpowiednim typem naturalnego zbiorowiska leśnego
Często pełniej niż typ siedliskowy lasu wyraża właściwości siedliska potencjalna roślinność naturalna. Pamiętaj jednak że wiedza o zbiorowiskach roślinnych i ich występowaniu zmienia się szybko: np. zbiorowisko boru mieszanego Pino-Quercetum jest, wbrew starym pracom fitosocjologicznym, ograniczone w swoim występowaniu tylko do centralnej Polski. Sięgaj więc do współczesnych prac. Wszelkie zestawienia zbiorowisk roślinnych odpowiadających siedliskowym typom lasu są pomocne, ale są ważne tylko lokalnie i nie mogą być stosowane automatycznie. Nie pokładaj do końca wiary w diagnozach siedliskowych, zwłaszcza wykonanych bez prac gleboznawczych. Pamiętaj że nazwy siedliskowych typów lasu mogą być mylące: na Pomorzu na siedliskach BMśw rosły naturalnie lasy bukowo-dębowe ! Pamiętaj o zmienności mikrosiedliskowej.
Ze względów gospodarczych czasami będziesz musiał odejść od tej zasady: np. dążyć do wprowadzenia sosnowo-bukowego drzewostanu zamiast czysto bukowego, który występowałby naturalnie. Rozważ wtedy straty i zyski. Nie naruszaj tej zasady li tylko dla "wzbogacenia biocenotycznego".
4. Strzeż różnorodności !
Chroń genetyczną odrębność gatunków i ekotypów. Rozróżniaj pieczołowicie podobne do siebie gatunki należące do tego samego rodzaju (np. dęby, brzozy, olsze, modrzewie, lipy, głogi, róże): najczęściej mają one różne wymagania ekologiczne. Nie ufaj ich odróżnianiu przez innych w obrocie nasionami i sadzonkami - zdarza się nawet zbieranie nasion z drzew o nieznanej przynależności gatunkowej. Nie likwiduj barier ekologicznych, oddzielających gatunki blisko spokrewnione: pilnuj by każdy sadzić na właściwym dla niego siedlisku.
Strzeż też zmienności wewnątrzgatunkowej, nawet jeżeli jej nie znasz: korzystaj z rodzimego materiału - nie tylko dlatego, że jest lepiej przystosowany do lokalnych warunków, ale także i dlatego, by zachować całą zmienność gatunku
Szczególną uwagę zwrócić trzeba na modrzewie: według badań nad nimi jest już w Polsce bardzo niewiele populacji bez domieszki genów modrzewia japońskiego. Pieczołowicie trzeba tez odróżniać oba gatunki dębów, które - zwłaszcza w zachodniej Polsce - mają zupełnie odmienne wymagania siedliskowe. Częste jest też sadzenie olszy szarej i lipy szerokolistnej poza ich zasięgami geograficznymi i na siedliskach nie odpowiadających ich naturalnemu występowaniu, a w pobliżu rodzimych populacji olszy czarnej i lipy drobnolistnej
5. Nie upraszczaj !
Nie upraszczaj struktury gatunkowej, warstwowej ani wiekowej lasu. Pamiętaj o gatunkach domieszkowych i uwzględniaj je w składach gatunkowych (np. jesion w olszowych łęgach przystrumykowych, klony, lipy i wiązy w grądach). Nie dąż do wyeliminowania żadnego gatunku występującego w zbiorowiskach naturalnych, nawet jeśli nie ma on większej wartości gospodarczej (np. grab w grądach, osika). Nie upraszczaj sieci troficznej ekosystemu leśnego, dążąc do wyeliminowania z niego jakiegokolwiek gatunku.
6. Nie komplikuj !
Nie staraj się za wszelką cenę wzbogacić struktury gatunkowej zbiorowisk leśnych. Niektóre lasy - np. bory sosnowe, buczyny pomorskie - są "z natury" ubogie w gatunki. Różnorodność w przyrodzie nie polega na tym, że wszystkie układy są bogate w gatunki, ale na tym, że istnieją układy bogate i ubogie !
Silna jest pokusa, by pod pozorem "wzbogacenia gatunkowego" wprowadzić do lasu gatunki obce geograficznie lub siedliskowo, naruszając w ten sposób zasadę 1 lub 2. Efektem takiego działania będzie zawsze pogłębienie degeneracji konkretnej fitocenozy leśnej i zatrata jej swoistości (nawet jeżeli wprowadzane gatunki będą miały "korzystny wpływ na siedlisko"). Dotychczasowe próby takiego eksperymentowania dowiodły też, że częste są nieprzewidywalne "skutki uboczne" (np. utrudnianie odnawiania się sosny przez czeremchę amerykańską), a wprowadzony gatunek może okazać się trudny do usunięcia.
7. Unikaj dróg !
Unikaj przebiegu przez las wszelkich szlaków komunikacyjnych - dróg, ścieżek: one zawsze stają się szlakami inwazji obcych gatunków. Unikaj przywożenia do lasu czegokolwiek z zewnątrz (piasku, żwiru, siana, śmieci itp.) - nawet jeżeli jest Ci to do czegoś potrzebne.
Staraj się, by używany system dróg tworzył niewiele zamkniętych oczek, tzn. by - w idealnej sytuacji - do każdego miejsca można było dojechać tylko na jeden sposób. Pamiętaj, że chodzi tu także o drogi, których Ty używasz, a nie tylko o te, których w Twoim lesie używają inni.
Wymagania np. ochrony przeciwpożarowej ograniczają oczywiście stosowalność tej zasady. Może jednak realne jest np. wyłączenie części dróg z codziennego użytkowania np. za pomocą łatwo usuwalnych barier ?
8. Unikaj granic
Dąż do skracania długości granicy między kompleksami leśnymi a ich otoczeniem. Unikaj pozostawiania otwartych brzegów lasu, by zapobiec degeneracji fitocenozy leśnej w ich pobliżu i rozwojowi silnie synantropijnych zbiorowisk na oszyjku i okrajku
W obszarach o średnio przekształconej szacie roślinnej, tam gdzie na brzegach lasu występują spontanicznie oszyjki i okrajki, zabezpiecz granicę lasu przez konstruowanie na niej tego typu zbiorowisk - właściwych dla danego typu ekosystemu leśnego, zbudowanych z gatunków rodzimych. Tam gdzie stopień synantropizacji kompleksu leśnego jest tak niski, że zbiorowiska takie jeszcze się nie wykształciły - nie przyspieszaj tego procesu: zabezpieczaj granicę lasu raczej przez pozostawienie przylegającego do niej kilkudziesięciometrowego pasa spontanicznej sukcesji. Tak samo jak granice lasu traktuj ściany drzewostanu przy liniach kolejowych, szosach itp.
Weź jednak pod uwagę, że wykorzystanie środowiskotwórczych możliwości lasu wymaga czasem jego "przeplatania się" z obszarami o innej funkcji i wydłużania strefy granicznej. Nie zmienia to oczywiście faktu, że zwartość kompleksu leśnego korzystna jest dla zabezpieczenia lasu przed wpływami zewnętrznymi.
9. Unikaj deptania !
Nie dopuszczaj do wypasu zwierząt gospodarskich w lasach, ograniczaj i zapobiegaj skutkom masowej turystyki i rekreacji i w ogóle wszelkich form aktywności ludzkiej wiążącej się z mechanicznym oddziaływaniem na runo leśne (deptanie, grabienie ściółki i jej plądrowanie w poszukiwaniu grzybów). Masową rekreację na terenach leśnych próbuj kanalizować i dążyć do skupienia jej na minimalnej przestrzeni - w miejscach takich próbuj doprowadzić do powstania zbiorowisk dywanowych z gatunków rodzimych.
10. Szanuj naturalne właściwości siedlisk
Nie zmieniaj stosunków wodnych. Nie osuszaj bagiennych lasów olsowych i łęgowych, nawet jeżeli to zwiększyłoby ich produktywność, albo umożliwiłoby dostęp do większych partii lasu: takie fitocenozy są bardzo podatne na degenerację. Nie zmieniaj reżimu zalewów właściwego lasom łęgowym: choć zalew zdarza się tylko raz na kilka lat, to właśnie on decyduje o specyfice tych siedlisk. Nie staraj się więc uregulować przepływu śródleśnych rzek, nie niszcz piętrzących wodę zatorów lodowych.
Pod żadnym pozorem nie osuszaj jakichkolwiek siedlisk torfowych.
Nie naruszaj właściwości gleb leśnych przez stosowanie metod ich uprawy niszczących naturalny układ poziomów genetycznych. Nie wprowadzaj do gleby herbicydów, nawozów ani żadnych innych substancji zmieniających jej właściwości.