Kąkol i stare sady Jednym z najsilniej zagrożonych elementów różnorodności biologicznej w Polsce są gatunki i ekosystemy związane z gospodarką rolną, a ochrona elementów przyrody związanych z przestrzenią rolniczą jest wciąż najbardziej "zaniedbanym" elementem ochrony przyrody w Polsce.
Mało kto zdaje sobie sprawę, że do najsilniej zagrożonych gatunków roślin w Polsce należą chwasty polne. Kilka gatunków z tej grupy już niemal zupełnie wymarło, inne są umieszczone na regionalnych Czerwonych Listach gatunków ginących. Do coraz rzadszych na naszych polach należą choćby pospolite nie tak dawno kąkol, ostróżeczka polna, czarnuszka polna czy kurzyślad polny. W niektórych regionach, np. w "Ujściu Warty", w porównaniu z innymi terenami Polski zachodniej, zespoły chwastów polnych zachowały się jeszcze lepiej niż gdzie indziej, jednak i tu ich liczebność raptownie spada. Poza wpisaniem niektórych chwastów na Czerwoną Listę zagrożonych gatunków i wielokrotnymi wypowiedziami o potrzebie podjęcia działań aktywnej ochrony, nie podjęto dotychczas żadnych działań w tym kierunku.
Innym zanikającym elementem krajobrazu rolniczego, zwłaszcza w zachodniej Polsce, są stare odmiany drzew i krzewów uprawnych. W miejscach dawnych osad, w dawnych, niszczejących sadach, do dziś zachowały się sadzone jeszcze w początkach XX wieku drzewa i krzewy owocowe, reprezentujące bogatą pulę lokalnych, dziś już nie sadzonych odmian. Odmiany te są także istotne dla zachowania różnorodności biologicznej. Od kilku lat w Polsce coraz powszechniej podejmowane są projekty czynnej ochrony lokalnych, ginących odmian drzew owocowych (Instytut Sadownictwa w Skierniewicach, Dolina Dolnej Wisły, Bieszczady, Wielkopolska), żaden z tych projektów nie objął jednak dotychczas na szerszą skalę Polski zachodniej.
W oparciu o Stację w Owczarach podejmujemy próbę powstrzymania procesu zanikania obu wymienionych wyżej elementów krajobrazu rolniczego. W tym celu zamierzamy założyć kolekcję zachowawczą kilkunastu gatunków chwastów oraz sad złożony z prawie 50. lokalnych odmian drzew owocowych.
Jako podstawa ochrony chwastów założone zostaną uprawy lnu (gatunki chwastów najbardziej zagrożone), zbóż i roślin okopowych. W pierwszym etapie projektu (już w sezonie wegetacyjnym 2003) w obszarze Ujścia Warty, a w drugim etapie (sezon wegetacyjny 2004) - w całym województwie lubuskim - zebrany zostanie z pól materiał nasienny objętych projektem gatunków. Zostanie on wsiany w stosunkowo dużej koncentracji w założone uprawy, zgodnie z tradycyjnym rytmem agrotechnicznym.
Już obecnie w województwie lubuskim prowadzimy poszukiwania starych drzew owocowych lokalnych odmian. Znalezione odmiany zostaną przeniesione na podkładki przez szczepienie i wysadzone w szkółce i sadzie w Owczarach. Równocześnie skupienia starych drzew owocowych w dawnych osadach, obecnie w środowisku leśnym, w porozumieniu z nadleśnictwami zostaną objęte zabiegami pielęgnacyjnymi służącymi przedłużeniu ich trwania.
W drugim etapie projektu przy stacji w Owczarach zostanie założony ogródek kwiatowy oparty na gatunkach barwnych chwastów polnych - będzie to przykład nowej roli, jaką mogą pełnić chwasty. Ma to być pierwszy krok w wylansowaniu mody na "naturalistyczne ogródki", np. przy gospodarstwach agroturystycznych w obszarze Ujścia Warty.
W Stacji zorganizowana zostanie baza danych o odmianach i gatunkach włączonych do kolekcji (zawierająca także informacje o miejscu pochodzenia materiału), a także ekspozycja prezentująca zagadnienie ochrony różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej. Prowadzone będą działania edukacyjne, skierowane przede wszystkim do rolników - właścicieli gospodarstw agroturystycznych, popularyzujące tradycyjne odmiany i chwasty jako "atrakcję turystyczną".
Dzięki bazie stworzonej w wyniku projektu uruchomiona zostanie szkółka sadownicza produkująca materiał lokalnych odmian oraz sprzedaż materiału nasiennego efektownych gatunków chwastów polnych jako roślin ozdobnych.
Osoby zainteresowane projektem, znające stanowiska ciekawych odmian drzew owocowych lub zanikających chwastów zapraszamy do współpracy. Andrzej Jermaczek, Paweł Pawlaczyk
