Natura 2000 jest przyjętym przez Unię Europejską systemem ochrony wybranych elementów przyrody, najważniejszych z punktu widzenia całej Europy. System ten nie ma zastępować systemów krajowych, ale je uzupełniać - dawać merytoryczne podstawy do zachowania dziedzictwa przyrodniczego w skali kontynentu. Polega on na wybraniu (według określonych kryteriów), a następnie skutecznym ochronieniu, określonych obszarów.
Podstawę do wybierania i chronienia obszarów zaliczanych do systemu Natura 2000 stanowią dwie istniejące wcześniej, dyrektywy europejskie (tj. akty prawne wiążące rządy państw Unii): tzw. Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Habitatowa. W każdej z nich jest mowa o wybieraniu obszarów ważnych dla określonych elementów przyrody.
Udział w budowie systemu Natura 2000 jest dla państw Unii Europejskiej obowiązkowy. Komisja Europejska docenia wagę zagadnienia i stosuje (także praktycznie!) rozmaite środki motywujące wobec państw i regionów opóźniających się w działaniach w tym zakresie.
Konsekwencją wstąpienia Polski do UE będzie obowiązek włączenia się do systemu Natura 2000. Będzie to więc dodatkowy sposób na zachowanie najcenniejszych elementów polskiej przyrody. A ponieważ państwa Unii mają bogate doświadczenia w stosowaniu skutecznych, a dotąd nieznanych u nas metod ochrony (np. kontrakty rolnośrodowiskowe), wiele z tych dobrych doświadczeń może uda się przeszczepić na nasz grunt, unikając przy tym popełnionych przez poprzedników błędów.
Kryteria
Kryterium wyznaczania obszarów Natura 2000 jest albo występowanie w nich istotnych populacji ptaków wymienionych w odpowiednim załączniku do dyrektywy Ptasiej, albo występowanie ekosystemów i gatunków roślin oraz zwierząt (innych niż ptaki) wymienionych w odpowiednim załączniku Dyrektywy Habitatowej. Na listach są między innymi: Ekosystemy: jeziora lobeliowe, ramienicowe, dystroficzne i naturalne jeziora eutroficzne, wrzosowiska, muliste brzegi rzek, murawy kserotermiczne, psiary, łąki trzęślicowe, selernicowe, ekstensywne łąki świeże, torfowiska wysokie i przejściowe, kłociowiska, torfowiska nakredowe, mechowiska i torfowiska alkaliczne, źródliska z trawertynami, kwaśne i żyzne buczyny, grądy, jaworzyny zboczowe, kwaśne dąbrowy, bory bagienne, brzeziny bagienne, lasy łęgowe. Rośliny: lipiennik Loesela, aldrowanda pęcherzykowa, starodub łąkowy, selery błotne, obuwik, elisma wodna, jezierza giętka, sasanka otwarta, skalnica torfowiskowa, leniec bezpodkwiatkowy, kaldezja dziewięciornikowa. Ptaki: wodniczka, zielonka, kropiatka, karliczka, bąk, bączek, zimorodek, włochatka, sóweczka, puchacz, sowa błotna, rybołów, orliki, kanie, błotniaki, gadożer, bielik, trzmielojad, jarząbek, głuszec, cietrzew, bocian biały i czarny, ślepowron, dubelt, rybitwa czarna, rzeczna, białoczelna, białowąsa i wielkodzioba, gąsiorek, jarzębatka, lelek, lerka, derkacz, kraska, kulon, podgorzałka, łęczak, dzięcioł średni, trójpalczaty i zielonosiwy, batalion, ortolan, muchołówka mała, świergotek polny. Inne zwierzęta: żubr, bóbr, wydra, wilk, ryś, niedźwiedź, mopek, podkowce, nocki: Bechsteina, łydkowłosy, duży i orzęsiony, kumaki, żółw błotny, traszka grzebieniasta, ryby: boleń, koza, piskorz, różanka, głowacz białopłetwy, łosoś, minogi, jelonek rogacz, kozioróg dębosz, łątka turzycowa, zalotka większa, nieparek dispar, skójka gruboskorupowa.
Obszary "ptasie" oraz "wybrane ze względu na siedliska, rośliny i inne grupy zwierząt" mogą być od siebie niezależne albo tez się nakładać.
W założeniach Natury wszystkie wybrane w ten sposób obszary mają zostać zrewidowane z punktu widzenia ogólnoeuropejskiego, natomiast np. opinia miejscowej administracji "być czy nie być obszarem Natura 2000" nie powinna być brana pod uwagę.
Przyjęte kryteria są dalekie od ideału. Historia tworzenia europejskiego prawa ochrony przyrody sprawiła, że ptaki traktowane są odrębnie niż wszystkie inne elementy różnorodności biologicznej, co utrudnia holistyczne spojrzenie na każdy obszar. Zastosowanie stworzonych dla Unii Europejskiej kryteriów poza obszarem, dla którego zostały one obmyślone (a więc i w Polsce), także budzi poważne wątpliwości metodyczne. Niektóre "ważne dla Europy" elementy przyrody występują u nas niemal wszędzie, wielu innych, rzadkich, ginących i niewątpliwie ważnych dla europejskiego dziedzictwa przyrodniczego, nie ma na listach, bo... w granicach Unii Europejskiej już całkowicie wyginęły (albo nigdy nie występowały). Na przykład bardzo nisko w waloryzacji wykonanej według kryteriów Natury 2000 wypada Puszcza Białowieska - bo dominujące w niej grądy wschodniopolskie, jako nieobecne w dotychczasowych granicach UE, nie znajdują się na liście "ważnych ekosystemów".
Jest też rozdźwięk między skutkami zastosowania przyjętych procedur metodycznych (generują one zwykle małe obszary o silnie rozwiniętych granicach), a potrzebami przyszłego planowania ochrony tych obszarów (dogodniejsze są większe i zwarte).
Dodatkowe zamieszanie wprowadziły nieszczęśliwe polskie tłumaczenia. Określenie "siedlisko przyrodnicze" (w oryginale "habitat") jest nieszczęśliwym dziwolągizmem językowym, budzącym wiele nieporozumień ze względu na skojarzenia z polskim znaczeniem słowa siedlisko. Już dzisiaj leśnicy nie bardzo rozumieją czy ochronie ma podlegać las, czy też tylko jego siedlisko.
Mimo wszystko sam fakt istnienia jednolitych, europejskich kryteriów i procedur wybierania obszarów pozwala spojrzeć na całe zagadnienie z szerszej perspektywy.
Jak to potem działa?
Uznanie jakiegokolwiek obszaru za "ostoję Natury 2000" nie pociąga za sobą konieczności uznawania go np. za park narodowy, krajobrazowy czy rezerwat przyrody. Pociąga jednak za sobą (tylko lub aż...) konieczność zapewnienia, aby wartości będące podstawą kwalifikacji zostały zachowane w dobrym stanie. Mechanizmy tego mogą być różne.
Podstawą ma w założeniach być "ochrona z zachowaniem / przez zachowanie sprzyjających chronionym wartościom form użytkowania ziemi". Dla zapewnienia takiego użytkowania mają być zastosowane "stosowne" regulacje prawne i pieniężne. Zakłada się na przykład, że podstawowym mechanizmem ochrony walorów przestrzeni rolniczej będą rozwiązania typu kontraktów - np. programy rolnośrodowiskowe, polegające na płaceniu rolnikom za stosowanie określonych sposobów użytkowania gruntów, a przestrzeni leśnej - rozwiązania polegające na certyfikacji gospodarki leśnej. Nie ma przy tym przeciwwskazań, aby obszary Natury 2000 były miejscem intensywnego rozwoju łagodnych dla przyrody form gospodarki - np. ekoturystyki.
Na ochronę wybranych typów ekosystemów (np. solniska śródlądowe, żywe torfowiska wysokie, kłociowiska i torfowiska wapienne, lasy łęgowe, jaworzyny zboczowe, bory i brzeziny bagienne), niezależnie od formy ich własności, będą także przeznaczone środki bezpośrednio z budżetu Unii Europejskiej.
Jeżeli istnieje taka potrzeba, to dla obszaru Natura 2000 sporządza się plan ochrony, czy to jako osobny plan, czy to jako element innych planów (np. planu zagospodarowania przestrzennego, planu urządzenia lasu). Każdy inny plan lub pojedyncze przedsięwzięcie, wpływające na przyrodę obszaru, musi zostać przeanalizowane pod tym kątem, dopiero na podstawie m.in. wyników takiej analizy wolno podjąć decyzję o jego ewentualnym zatwierdzeniu.
Odmiennie od polskich przyzwyczajeń, działania na rzecz zachowania chronionych wartości muszą być, jeżeli potrzeba, podejmowane nawet poza chronionym obszarem, bez wskazywania żadnych granic. Jedynym kryterium jest występowanie tam takich zagrożeń, które mogą wpłynąć na wartości chronione wewnątrz obszaru.
Praktyczna ochrona obszarów natury 2000 według prawa europejskiego kształtuje się więc nieco inaczej, niż nasze polskie doświadczenia. Punkt ciężkości przesunięty jest na skuteczność podejmowanych działań i regulacji ochronnych, a nie na tworzenie rozwiązań formalnych. Ochrona tych obszarów nie oznacza przy tym ograniczenia możliwości gospodarowania, ani tym bardziej pogorszenia jej ekonomicznej efektywności - przeciwnie, np. programy rolnośrodowiskowe mogą wiązać się z profitami dla właścicieli ziemi. Ochrona obszaru Natura 2000, to po prostu nic innego jak mądre zintegrowane zarządzanie obszarem, w sposób uwzględniający także potrzeby przyrody.
W Polsce opracowana została na razie "wstępna koncepcja obszarów Natura 2000". Ujęto w niej 285 obszarów zajmujących łącznie około 15% powierzchni kraju. W województwie lubuskim koncepcja ta uwzględniała 16 obszarów zajmujących razem 2493 km2, to znaczy 17,8% powierzchni województwa.
Dość powszechna wśród polskich przyrodników jest opinia, że koncepcja ta nie została przygotowana zbyt profesjonalnie. Zabrakło w niej przede wszystkim rzetelnych i wiarygodnych informacji o występowaniu w Polsce poszczególnych typów ekosystemów i poszczególnych gatunków - a więc informacji, które mogłyby być zebrane praktycznie wyłącznie w ramach powszechnej, podstawowej inwentaryzacji przyrodniczej, dotąd jeszcze w kraju nie przeprowadzonej.
Kolejnym etapem tworzenia sieci w Polsce jest weryfikacja poszczególnych obszarów przez zespoły wojewódzkie. Taki zespół powstał także w Lubuskiem. I wojewódzkie zespoły borykają się z tym samym problemem: brakiem elementarnych danych przyrodniczych, które umożliwiłyby wiarygodne ocenienie, jak zaproponowane obszary spełniają europejskie kryteria. Mimo wszystko, bazując na posiadanych danych, koncepcję obszarów "Natury 2000" udało nam się znacząco poprawić.
Wynikiem pracy zespołu lubuskiego jest propozycja włączenia do sieci Natura 2000 26 obszarów, o łącznej powierzchni 2837 km2, tj. 20,3% powierzchni województwa.
Równocześnie z prowadzonymi w Polsce pracami nad wyborem obszarów (zostaną one następnie przedstawione Komisji Europejskiej do zweryfikowania z punktu widzenia znaczenia dla całego kontynentu) trwają prace nad wprowadzeniem odpowiednich nowelizacji do polskiego prawa. W ramach nowelizacji Ustawy o ochronie przyrody Ministerstwo Środowiska przewiduje np. wprowadzenie "obszaru o znaczeniu międzynarodowym" jako nowej formy ochrony przyrody w Polsce.
Równocześnie jednak słychać głosy, że "najlepiej by było gdyby Naturę 2000 w Polsce ograniczyć do dotychczas chronionych obszarów". Byłoby to niebezpieczne wypaczenie idei całego systemu.
Jak naprawdę Natura 2000 zadziała w Polsce - czy wykorzystamy czy też zmarnujemy tę szansę - zależy więc między innymi od nas.
Paweł Pawlaczyk
Więcej o Naturze 2000 - w tym także kopie dokumentów Unii Europejskiej, potrzebne linki - znajdziecie na www.lkp.org.pl/n2k
