Na
świecie znanych jest ponad 2500 gatunków węży, w Polsce występują 4 z nich,
natomiast na Ziemi Lubuskiej (w województwie lubuskim) zaledwie 3. Są nimi: zaskroniec zwyczajny Natrix natrix, gniewosz plamisty Coronella
austriaca oraz jedyny rodzimy jadowity gatunek, tj. żmija zygzakowata Vipera
berus.
Najczęściej
spotykanym wężem jest bez wątpienia zaskroniec zwyczajny, pozostałe dwa gatunki
należą do bardzo rzadkich elementów naszej rodzimej herpetofauny.
Mimo
tego, że wszystkie z wymienionych gatunków podlegają u nas całkowitej ochronie
prawnej, w ostatnich dziesięcioleciach zaznaczył się wyraźny spadek ich
liczebności. Spadek ten pogłębia się z roku na rok i obecnie w skali całego
kraju tylko lokalnie spotyka się węże nieco licznej, na pozostałych obszarach
występują ich niedobitki, bądź brak ich zupełnie. Na terenie województwa
lubuskiego, podobnie jak i na innych obszarach Polski, wiele znanych wcześniej
stanowisk poszczególnych gatunków przestało istnieć, a na innych natknąć się
można wyłącznie na pojedyncze osobniki. Aby przeciwdziałać dalszemu spadkowi
ich liczebności należy rozpoznać główne (lokalne) zagrożenia poszczególnych
populacji węży i podjąć skuteczne działania mogące przyczyniać się do
zwiększenia liczebności w ich naturalnych środowiskach.
Za główne
przyczyny ginięcia węży uważa się:
- niszczenie i przekształcanie
ich pierwotnych, naturalnych środowisk,
- chemizację środowiska,
- toksyczne działanie metali
ciężkich,
- rozwój motoryzacji,
- bezpośrednie zabijanie,
- nielegalne wyłapywanie do
hodowli prywatnych i ogrodów zoologicznych.
W projekcie realizowanym w ramach działalności
Klubu, finansowanym przez Program Małych Dotacji Globalnego Funduszu Środowiska
ONZ, zamierzamy podjąć czynną ochronę stanowisk węży w naszym regionie. Aby
tego dokonać musimy uzupełnić stan wiedzy na temat występowania węży w naszym
województwie oraz rozpoznać zagrożenia mogące dalej przyczyniać się do wymierania
tych gadów. Liczymy tu na pomoc
członków i sympatyków Klubu. Będziemy wdzięczni za wszelkie informacje
dotyczące lokalizacji stanowisk występowania węży, szczególnie gniewosza i
żmii.
Poniżej
podajemy typowe cechy morfologiczne 3 gatunków węży, jakie można napotkać w
województwie lubuskim i uwagi dotyczące ich występowania. Dzięki tej krótkiej
charakterystyce, bez konieczności chwytania zwierząt, z dużym
prawdopodobieństwem można dokonać ich poprawnego oznaczenia. Ponadto, przy
każdym z opisów zamieszczono profile głów poszczególnych gatunków z
zaznaczeniem typowych cech.
Krótka
charakterystyka ZASKROŃCA ZWYCZAJNEGO:
1) Maksymalna długość wyjątkowo wyrośniętych osobników to
około 130-140 cm, przeciętnie 50-90 cm, świeżo wyklute mierzą około 17-20 cm.
2) Po obu stronach tylnej części głowy występują
jaskrawo-żółte, pomarańczowo-żółte bądź zielonkawo-żółte plamy, z tyłu
odgraniczone ciemniejszą obwódką; u młodych osobników plamy są jaskrawe, z
wiekiem tracą na wyrazistości, jednakże są zawsze obecne.
3) Ubarwienie tułowia i ogona jest na ogół zielonkawe (w
różnych odcieniach), rzadziej zielonkawo-szare, brzuszna część ciała jest
zazwyczaj ciemna z dużymi, jaśniejszymi plamami, ciągnącymi się przez całą
powierzchnię tej części ciała. Ubarwienie młodocianych osobników w zasadzie nie
odbiega od ubarwienia okazów dorosłych.
4) Głównie w południowo-wschodniej części kraju (być może i w
zachodniej części Polski, jednak dotychczas tego nie stwierdzono) niekiedy
spotyka się unikalną, ciemną odmianę tego gatunku węża. Takie okazy nie mają
ani żółtych plam, ani zielonkawego tułowia i niektóre z nich są bardzo ciemno
ubarwione, niemalże czarne.
5) Zaskroniec zasiedla różnorodne środowiska, jednak
najchętniej przebywa w bezpośrednim otoczeniu środowiska wodnego, wilgotnego,
na torfowiskach, bagnach, moczarach rzadziej spotykany jest z dala od wody (w
tym wyjątkowo również w suchych borach sosnowych).
6) Poza ucieczką, jego jedyną bronią jest wyrzucanie z kloaki
cuchnącej cieczy, którą uwalnia na ogół podczas chwytania węża. Jest gatunkiem
o bardzo spokojnym usposobieniu.
Krótka
charakterystyka GNIEWOSZA PLAMISTEGO:
1) Przeciętna długość wyrośniętych osobników 45-65 cm,
maksymalnie do około 75 cm, w zupełnie wyjątkowych przypadkach jeszcze nieco
większe. Młode po urodzeniu mierzą od około 15 cm do około 22 cm.
2) Ubarwienie zmienne, samic szare, stalowe, szarobrunatne z
dodatkowymi nieregularnymi plamkami, wzorkami. Ubarwienie samców brązowe,
brązowo-pomarańczowe, miedziane, również z dodatkowymi nakrapianiami. Niekiedy
układ plam u poszczególnych osobników tworzy deseń upodabniający je do zygzaka
żmii. Brzuszna powierzchnia ciała u samic ciemno-szara, nakrapiana czarnymi
kropkami i plamkami, u samców pomarańczowa, ceglasto-czerwona również z
ciemnymi nakrapianiami. Ubarwienie młodych osobników: górna i boczne części
ciała szare w różnych odcieniach, brzuszna powierzchnia jaskrawo czerwona lub
ciemno ceglasta ze słabo widocznym nakrapianiem.
3) Okrągła źrenica, przez którą przechodzi (od szczytu głowy
przez oko na początkowy odcinek tułowia) ciemna linia (jakby opaska na oczach).
4) Zamieszkuje przede wszystkim suche, otwarte, dobrze
nasłonecznione, trawiaste i zakrzaczone tereny. Na ogół nigdy nie wygrzewa się
bezpośrednio w promieniach słońca, a jedynie w ukryciu (wśród roślinności, pod
powalonymi drzewami, kamieniami i wszelkimi innymi przedmiotami leżącymi na
ziemi. Chętnie wnika do środowiska synantropijnego (pobliże zabudowań, sterty
kamieni polnych, kamieniołomy, składy drewna, hałdy, zarastające linie kolejowe,
a nawet wiejskie wysypiska śmieci, dzikie śmietniska itp.
5) Jest gatunkiem bezbronnym, w spotkaniu z potencjalnym
wrogiem zwija się i próbuje atakować wyrzucając przedni odcinek tułowia,
chętnie gryzie. Jest nerwowy gniewny, stąd jego nazwa gniewosz.
Krótka
charakterystyka ŻMII ZYGZAKOWATEJ:
1) Przeciętna długość około 40-70 cm, rzadziej do 75-80 cm,
noworodki mierzą około 14-23 cm.
2) Oko zaopatrzone jest w pionową, soczewkowatą źrenicę.
3) Znane są trzy podstawowe odmiany barwne żmii zygzakowatej.
Pierwsza z nich, to odmiana srebrna bądź popielata, którą charakteryzują się na
ogół dorosłe samce. Na ich jasnym grzbiecie jest wówczas wyraźnie zaznaczony
ciemniejszy, często czarny zygzak. Samice i młodociane okazy są na ogół
brunatne, brązowe, rdzawe w bardzo różnych odcieniach, i w takich przypadkach
zygzak na ogół jest nieco słabiej zaznaczony. Trzecią i zarazem najrzadszą jest
odmiana czarna, u której zygzak w ogóle nie jest zaznaczony. W naszym
województwie ostatnia z odmian jest wyjątkową rzadkością.
4) Wrodzona ostrożność tego węża oraz paniczny strach przed
człowiekiem powoduje, że o ile ma taką możliwość, zawsze schodzi" mu z drogi.
Ponieważ jest to zwierzę ociężałe, a tym samym stosunkowo powolne - w przypadku
zaskoczenia - jad pozostaje jej jedyną bronią. Dla człowieka jad żmii może być
również niebezpieczny, ale tragiczne wypadki zdarzają zupełnie wyjątkowo.
Przypadki pokąsania są spowodowane na ogół nieostrożnością lub brawurą
człowieka.
5) Żmija zygzakowata zamieszkuje różnorodne, zarówno suche,
jak i wilgotne środowiska, czasem także w pobliżu domostw ludzkich, gdzie
znajduje obfitą bazę pokarmową, m.in. w postaci myszy, norników, nornic i
szczurów.
Bartłomiej Najbar