| |
|
Większość ludzi kojarzy orchidee czyli storczyki z obszarami tropikalnymi Ziemi. Rzeczywiście, aż 95 % gatunków z rodziny storczykowatych (Orchidaceae) rośnie w rejonach tropikalnych i subtropikalnych. Tam też występują okazy największe i o najbardziej efektownych kwiatach np. wanilia płaskolistna (Vanilla planifolia) osiągająca nawet do 100 m długości. Jednak storczykowate są roślinami kosmopolitycznymi. Poza Antarktydą i niektórymi obszarami pustynnymi można je spotkać wszędzie. Szacuje się, że na całej Ziemi jest 20 - 35 tysięcy gatunków storczyków zaklasyfikowanych do 850 - 1100 rodzajów.
Rosną zarówno na
poziomie morza jak i wysoko w górach w piętrze alpejskim
Himalajów i Andów. Występują w najróżnorodniejszych
zbiorowiskach roślinnych. Na przykład w lasach: tropikalnych,
liściastych i iglastych oraz na bagnach, torfowiskach,
sawannach, łąkach, 
stepach, buszu, półpustyniach a nawet
w tundrze.
W strefach tropikalnych przeważają epifity, czyli rośliny rosnące na innych roślinach - często kilkadziesiąt metrów nad ziemią nigdy jej nie dotykając. W Europie natomiast wszystkie są gatunkami naziemnymi tj. geofitami. Jeden gatunek - tajęża jednostronna (Goodyera repens) jest hemikryptofitem, czyli rośliną zakorzeniającą się tylko w mchu lub igliwiu, a kilka innych to formy przejściowe między geo- i hemikryptofitami.
Europejskie storczykowate są równie tajemnicze i pełne wdzięku, jak te z lasów tropikalnych. Jedna z najpiękniejszych roślin europejskich, „storczyk” - Calypso borealis - rośnie za kręgiem polarnym. Nad Morzem Śródziemnym natomiast występuje ok. 100 gatunków dwulistników (Ophrys), które wprost idealnie upodabniają swoje kwiaty do samiczek owadów zapylających je.
W Polsce występuje ok. 50 gatunków storczykowatych należących do 24 rodzajów. Pierwotnie były związane przede wszystkim z obszarami porośniętymi drzewami. Z czasem jednak, w miarę wycinania lasów, przystosowały się do warunków świetlnych panujących na otwartych przestrzeniach. Rosną w szeregu biocenozach np. lasach liściastych, głównie buczynach (najbogatsze są „buczyny storczykowe”), w borach sosnowych i świerkowych oraz na łąkach i torfowiskach.
Dla poszczególnych gatunków ważne są: na nasłonecznienie i zacienienie oraz poziom wody gruntowej. Poszczególne rośliny preferują jeszcze inne, odmienne dla każdego gatunku czynniki ekologiczne, na przykład odczyn, uwilgotnienie i zasobność w składniki pokarmowe gleby, czynniki atmosferyczne i zasięg wysokościowy. Bardzo ważny jest także stopień uzależnienia od grzybów mikorytycznych, zapylających je owadów i odporność na antropopresję.
Współcześnie nasze nieliczne storczykowate zajmują nowe dla nich stanowiska, takie jak: hałdy po przemyśle wydobywczym i metalurgicznym, nasypy kolejowe, piaskownie, kamieniołomy, przydrożne rowy, miejsca o bardzo dużym zapyleniu pyłami cementowymi, o podwyższonej koncentracji metali ciężkich i radioaktywności itp. Jednak dotyczy to tylko jednego, najwyżej kilku gatunków.
Mimo, że nasza flora storczykowatych jest w porównaniu z florą ciepłych stref kuli ziemskiej bardzo uboga, to ich biologia i ekologia jest nie mniej ciekawa. W początkowych stadiach rozwoju wszystkie storczykowate uzależnione są od współżycia z grzybami mikorytycznymi. Później jednak, po wytworzeniu zielonych liści uwalniają się od nich zupełnie lub w dużej mierze. Ale np. gnieźnik leśny, storzan bezlistny i żłobik koralowaty są gatunkami bezzieleniowymi - całkowicie uzależnionymi od grzybów mikorytycznych, aż do stadium generatywnego. Wszystkie mają zredukowane, łuskowate liście. Storzan i żłobik nie wytwarzają korzeni a gnieźnik może w niesprzyjających warunkach kwitnąć i owocować pod ziemią. Obuwik pospolity i storczyki wytwarzają kwiaty zwodnicze. Zwabiają owady, które mimowolnie uczestniczą w zapylaniu, ale w zamian nie otrzymują nic, gdyż kwiaty te nie wytwarzają nektaru. Jednak najbardziej godne podziwu kwiaty zwodnicze ma dwulistnik muszy. Barwą, kształtem, zapachem i owłosieniem do złudzenia przypominają one samiczki grzebaczy. Kręczynka jesienna, koślaczek stożkowaty, storczyk męski i inne mają odmienny od większości bylin rytm rozwoju. Młode liście wyrastają u nich późnym latem lub jesienią i w takiej postaci zimują. Tak, że na wiosnę często można zaobserwować liście tych gatunków przykryte śniegiem. Zwłaszcza storczyk męski odznacza się dużą mrozoodpornością. Wątlik błotny jest najmniejszym „storczykiem” w Europie. Jego kwiaty osiągają najwyżej 2.5 mm długości, nasiona 0.12-0.28 mm dł. i 0.14-0.19 mm szer. a zarodki 0.06-0.1 mm średnicy. Itd.
Najstarsza zachowana wzmianka o storczykowatych pochodzi od Teofrasta z IV-III w. pne. Natomiast ich najstarsze poprawne opisy i ryciny zawiera Codex Neapolitanum z ok. 660 r. ne. Dokumenty te są dowodem, że orchidee przyciągały uwagę ludzi już od ponad 20 wieków. Przypisywano im różne właściwości oraz były przedmiotem handlu. O ich cenie stanowiło piękno i unikalna barwa kwiatów (np. czarna) oraz trudność w zdobyciu i hodowli. Legendy greckie przedstawiają kwiaty orchidei, jako czółenka bogiń, Meksykanie używali ich jako symboli zamiast słów. Przez wiele wieków wykorzystywano ich bulwy jako afrodyzjaki (w Turcji do tej pory). W Czechach dodawano je krowom do paszy przed ocieleniem. Dostarczany legendarną drogą Tuber salep był panaceum na katar, biegunkę u dzieci i pożywką dla ozdrowieńców. Spośród kilkudziesięciu tysięcy gatunków występujących na Ziemi człowiek potrafił wykorzystać tylko jeden - wanilię. Dostarcza on surowca przyprawowego do wypieków, lodów itp. Reszta właściwości zakodowana w ich genotypie czeka na odkrycie, podobnie jak czekają inne nieznane ludzkości gatunki. Niestety większość z nich nigdy nie znajdzie zastosowania, gdyż wyginą razem z lasami tropikalnymi i resztkami ich naturalnych stanowisk.
W Polsce wszystkie storczykowate objęte są ścisłą ochroną, mimo to większość z nich zanika lub wymiera. Do ich czynnej ochrony musimy je poznać, a do tej pory nie potrafimy odpowiedzieć na szereg prostych pytań. Na przykład, jak przebiega ich rozwój? Jakiego dożywają wieku? Od jakich czynników ekologicznych uzależniony jest ich wiek? Jakie gatunki grzybów współżyją z nimi? Jakie gatunki owadów są ich zapylaczami? Jak je rozmnażać? Itd. Dlatego niezwykle istotną sprawą jest ochrona choćby skrawków ich tradycyjnych stanowisk.
Wojciech Giża
Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Przyrody
Uniwersytetu Wrocławskiego
Storczyki w Polsce:
zagrożonych jest 37 gatunków, co stanowi ponad 70% storczyków: